تراز تجاری چیست؟ چرا کسری و مازاد تجاری اهمیت دارد؟

بدون فرصت‌های تجاری زندگی تبدیل به یک کویر می‌شود. اگر یک کشور بیشترین و باارزش‌ترین منابع طبیعی را داشته باشد، اما از آن به درستی استفاده نکند به یک کویر تبدیل خواهد شد. تجارت میان کشورها نقشی فراتر از یک فعالیت اقتصادی است و می‌تواند روابط سیاسی، امنیتی، فرهنگی و نظامی میان کشورها را تقویت کند. در این مقاله به بررسی تراز تجاری و عوامل موثر بر آن می‌پردازیم.

تراز تجاری (Balance Of Trade) چیست؟

تراز تجاری به صورت کلی به تفاوت میان صادرات و واردات یک بازه زمانی مشخص گفته می‌شود. تراز تجاری یکی از مهم‌ترین شاخص های اقتصاد کلان محسوب می‌شود و نشان‌دهنده وضعیت تجارت یک کشور در مقایسه با کشورهای دیگر است. تجارت چه در داخل کشورها و چه در بین آن‌ها، منجر به بهبود کیفیت زندگی می‌شود. در نمودار زیر تراز تجاری ایران را طی ۱۰ سال اخیر مشاهده می‌کنید:

تقریبا ۱۱ فصل به طور متوالی تراز تجاری ایران منفی بوده و با توجه به اینکه ایران یکی از بالاترین ذخایر نفتی جهان را دارد و از مهم‌ترین صادرکنندگان نفت در جهان محسوب می‌شود، کاهش متوالی تراز تجاری باید با کشورهای مشابه مقایسه شود. از همین جهت تراز تجاری کشور عربستان، در ادامه بررسی خواهد شد:

همانطور که مشاهده می‌کنید تراز تجاری عربستان طی یک دهه اخیر همواره مثبت بوده و تنها در سال ۲۰۲۰ شاهده تراز تجاری منفی در عربستان هستیم. در حقیقت، فرهنگ مصرف ایران و عربستان شاید تفاوت زیادی نداشته باشد، اما نوع حکمرانی اقتصادی کشورها باعث می‌شود تا تفاوت‌ها چشمگیر باشد. با وجود اینکه تراز تجاری می‌تواند بر رفاه اقتصادی تاثیرگذار باشد، اما تراز تجاری منفی نیز نشانه‌ای از ضعف نیست. واردات کالاها و خدمات از خارج از کشور در صورت تقاضا می‌تواند امری مثبت برای مصرف‌کنندگان تلقی شود. به طور مثال واردات کالاها و خدمات تکنولوژی‌محور می‌تواند منجر به رشد اقتصادی و تقویت شاخص های اشتغال شود. یکی از این کالاها می‌تواند خودروهای برقی یا هیبریدی باشد که مصرف سوخت ترکیبی و پایینی دارند، هم به حفظ محیط زیست کمک کرده و هم با ایجاد خدمات پس از فروش، اشتغال ایجاد می‌کنند.

مازاد تجاری چیست؟

مازاد تجاری یا Surplus زمانی است که ارزش صادرات یک کشور از ارزش واردات آن بیشتر باشد. در چنین شرایطی، رشد اقتصادی و ارزش پول ملی تقویت می‌شود. به عنوان نمونه کشور چین، یکی از اقتصادهای بزرگ جهان است که معمولا دارای مازاد تجاری است. یکی از شگردهای چین بهره‌گیری از جنگ ارزی بوده و با کاهش عمدی ارزش یوان در برابر دلار و سایر ارزهای دیگر، صادرات کالاها و خدمات چینی را تا حد زیادی ارزان می‌کند. در نتیجه، تقاضا برای کالاهای چینی در سطح جهان افزایش پیدا می‌کند.

کشورهای تولیدکننده نفت و گاز در خاورمیانه مانند عربستان، ایران، امارات، قطر و… به دلیل صادرات بالای انرژی، فرآورده‌های نفتی و مشتقات نفتی معمولا دارای تراز تجاری مثبت یا مازاد تجاری هستند. 

همچنین، کشورهای صنعتی مانند آلمان، کره جنوبی، ژاپن، ویتنام و… به دلیل تولید زیاد محصولات صنعتی مانند خودرو، لوازم خانگی، ماشین آلات و…. دارای مازاد تجاری هستند.

کسری تجاری چیست؟

کسری تجاری یا Deficit زمانی است که ارزش واردات یک کشور از ارزش صادرات آن بیشتر می‌شود. کسری تجاری یا تراز تجاری منفی یکی از چالش‌برانگیزترین موضوعات اقتصادی در جهان امروز است به طوری که سیاستمدارانی مانند دونالد ترامپ از این مساله برای جذب آرا استفاده می‌کنند.

تراز تجاری منفی آمریکا از سال ۲۰۰۰ به بعد تشدید شده و قدرت گرفتن اقتصاد چین تاثیر زیادی در شکل‌گیری این کسری داشته است. با وقوع حادثه تروریستی ۱۱ سپتامبر در سال ۲۰۰۱ در نیویورک و آغاز جنگ آمریکا علیه افغانستان و عراق در سال‌های ۲۰۰۱ و ۲۰۰۳، چین از فرصت استفاده کرد و از نظر اقتصادی و نظامی فاصله‌اش را با آمریکا کم کرد. در نمودار‌های زیر می‌توانید تراز تجاری چین و آمریکا را مشاهده کنید:

همانطور که مشاهده می‌کنید از دهه ۲۰۰۰ میلادی اختلاف تراز تجاری آمریکا و چین شدت یافته است. اما، باید به این نکته توجه داشت که آمریکا یک کشور با نظام لیبرال و سرمایه‌داری است و جمعیت بالایی دارد. همچنین، آمریکا با  درآمد سرانه ۶۶ هزار دلار، بالاترین درآمد سرانه را در جهان دارد. بنابراین، مصرف‌گرایی در آمریکا بسیار بالاست و یکی از مهم‌ترین مزایای جهانی شدن یا Globalism برای آمریکا، تولید ارزان کالاهای آمریکایی در کشورهای در حال توسعه مانند ویتنام، هند، پاکستان، بنگلادش و… بوده و در نهایت این کالاها و خدمات برای مصرف‌کننده آمریکایی به شکل قابل توجهی به صرفه و ارزان تمام می‌شود. 

از طرفی، باید به این نکته توجه داشت که آمریکا در تولید تکنولوژی‌های جدید و توسعه‌ آن‌ها دارای مزیت است. بنابراین، صدور تکنولوژی به کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه امتیاز بزرگی برای آمریکا بوده و به نوعی منحصر برای این کشور است. به عنوان مثال، تولید برخی از تجهیزات نظامی فوق‌پیشرفته تنها منحصر به آمریکا بوده و کشورهای دیگر برای در اختیار داشتن این تجهیزات باید هزینه بالایی پرداخت کنند.

با وجود اینکه برای برخی از کشورها مانند آمریکا، کسری تجاری منافع اقتصادی و اجتماعی برای مصرف‌کنندگان دارد و سطح رفاه آن‌ها را بیشتر می‌کند، اما موجب از بین رفتن برخی از صنایع داخلی و افزایش بیکاری در برخی از مشاغل سنتی می‌شود.

مزایا و معایب تراز تجاری برای اقتصاد

به صورت کلی، مازاد تجاری می‌تواند ارزش پول ملی را تقویت کند، اما برخی از کشورها مانند چین و ژاپن با کاهش تعمدی ارزش پول ملی، سعی می‌کنند صادرات را ارزان‌تر کرده و رشد اقتصادی خود را بیشتر کنند. همچنین، تراز تجاری مثبت، باعث کاهش بدهی خارجی می‌شود. در طرف مقابل، کسری تجاری می‌تواند منجر به افزایش بدهی‌های خارجی و تورم شود.

کلام پایانی

تراز تجاری یکی از شاخص‌های حیاتی در اقتصاد است که به تحلیل وضعیت تجاری یک کشور کمک می‌کند. کشورهای با مازاد تجاری معمولاً از رشد اقتصادی بیشتری برخوردارند، در حالی که کشورهای با کسری تجاری ممکن است با مشکلاتی مانند کاهش ارزش پول ملی و افزایش بدهی‌های خارجی روبه‌رو شوند. برای کشورها مهم است که با استفاده از سیاست‌های تجاری مناسب، تراز تجاری خود را در تعادل نگه دارند تا از تاثیرات منفی کسری تجاری جلوگیری کنند.