نرخ ارز اسمی و نرخ ارز حقیقی چیست؟

نرخ ارز و تغییرات آن یکی از تاثیرگذارترین مولفه‌ها بر اقتصاد کلان یک کشور بوده و تغییراتی که در قیمت ارز رخ می‌دهد به‌صورت مستقیم روی مولفه‌های دیگری مانند ارزش پول ملی، نرخ بهره و نرخ تورم اثر می‌گذارد. بنابراین، قیمت ارز نقش بسیار مهمی در کیفیت زندگی یک جامعه و وضعیت کلی اقتصاد یک کشور دارد. در این مقاله به صورت کامل به بررسی انواع نرخ ارز در اقتصاد جهان و ایران خواهیم پرداخت.

نرخ ارز چیست؟

هر کشوری دارای پول ملی خود بوده و برای انجام مواردی مانند تجارت، سفر، زندگی و… در کشور دیگر باید پول ملی آن کشور را خریداری کرد. در حقیقت، نرخ ارز بین دو کشور قیمتی است که شهروندان دو کشور بر اساس آن با یکدیگر تجارت می‌کنند. به طور مثال واحد پول ایران ریال است و واحد پول کشور ترکیه لیر، حالا در نظر بگیرید که یک شهروند ایرانی قصد خرید خانه در کشور ترکیه را دارد. فرض کنید هر عدد لیر ترکیه در حال حاضر حدود ۲۰٬۰۰۰ ریال مبادله شود و قیمت خانه در ترکیه یک میلیون لیر بوده و بنابراین شهروند ایرانی برای خرید خانه در ترکیه باید ۲۰ میلیارد ریال ( ۲ میلیارد تومان) را تبدیل به لیر کند و در نتیجه ۲۰ میلیارد ریال معادل یک میلیون لیر ترکیه است. 

انواع نرخ ارز در اقتصاد

به صورت کلی، در اقتصاد دو نوع ارز وجود داشته و اقتصاددانان بین دو نوع ارز زیر تفاوت قائل می‌شوند:

• نرخ ارز اسمی
• نرخ ارز حقیقی

در ادامه به تعریف و بررسی کامل نرخ اسمی ارز و نرخ حقیقی ارز خواهیم پرداخت. توصیه می‌شود برای آشنایی بیشتر با علم اقتصاد مقاله «اقتصاد خرد و کلان چیست؟» را مطالعه کنید.

نرخ ارز اسمی چیست؟

نرخ ارز اسمی یا Nominal Exchange Rate به قیمت مبادله واحد پول یک کشور با واحد پولی کشوری دیگر گفته می‌شود و قیمت نسبی پول دو کشور را نشان می‌دهد. به طور مثال اگر قیمت هر دلار آمریکا در ایران ۶۰۰٬۰۰۰ ریال باشد، شما می‌توانید با پرداخت ۶۰۰٬۰۰۰ ریال ۱ دلار آمریکا خریداری کنید. در صورتی که یک آمریکایی بخواهد ۱٬۲۰۰٬۰۰۰ ریال ایران را خریداری کند باید ۲ دلار پرداخت کند. در حقیقت، نرخ ارز اسمی همان نرخ ارزی است که در بازار (صرافی‌ها، بانک‌ها و….) مورد مبادله قرار می‌گیرد. 

نرخ ارز اسمی به دو نوع نرخ ارز اسمی دوجانبه یا Bilateral Nominal Exchange Rate و نرخ ارز اسمی موثر یا NEER تقسیم‌بندی می‌شود. لازم به ذکر که ارز اسمی دو جانبه همان مبادله رایج بین پول دو کشور است. اما، نرخ ارز اسمی موثر به میانگین وزنی (حجم) مبادلات دوجانبه یک کشور با شرکای تجاری خود گفته شده و قدرت ارز یک کشور را در مقایسه با سایر ارزها نشان می‌دهد.

نرخ ارز حقیقی چیست؟

نرخ ارز حقیقی یا Real Exchange Rate سطح قیمت نسبی کالاها در دو کشور را نشان داده و نرخی است که قدرت خرید کالاهای یک کشور را با کشور دیگر مقایسه می‌کند. همچنین به نرخ ارز حقیقی، رابطه‌ مبادله نیز گفته می‌شود. از طریق رابطه زیر می‌توان نرخ ارز حقیقی را به‌دست آورد:

معمولا معیار ارزیابی نسبت قیمت‌ها در یک کشور شاخص قیمت مصرف کننده یا به اختصار CPI است. شاخص قیمت مصرف‌‌ کننده (Consumer Price Index) تغییرات در سطح قیمت کالاها و خدمات مصرفی توسط خانوارها را اندازه‌گیری کرده و به عنوان معیاری برای نشان دادن سطح عمومی قیمت‌‌ها در اقتصاد مورد استفاده قرار می‌گیرد. همچنین، شاخص قیمت مصرف کننده (CPI) نقش کاربردی در محاسبه نرخ تورم دارد. با توجه به اینکه دلار آمریکا در جهان به عنوان اصلی‌ترین ارز جهت مبادلات تجاری و بین‌الملی شناخته‌ می‌شود، بنابراین در مثال زیر قصد داریم نرخ حقیقی ارز در ایران را نشان دهیم:

CPI ایران = 242.5

CPI آمریکا= 314.07

e نرخ اسمی دلار در ایران = 591000 ریال (۵۹٬۱۰۰ تومان)

همانطور که مشاهده می‌کنید نرخ حقیقی یا به عبارتی واقعی ارز در ایران ۴۵٬۵۷۵ تومان به‌دست می‌آید. در صورتی که مبادله دلار در بازار آزاد ۵۹٬۱۰۰ تومان است. در علم اقتصاد، اگر نرخ ارز حقیقی نسبت به نرخ ارز اسمی زیاد باشد، کالاهای خارجی نسبتا ارزان بوده کالاهای داخلی نسبتا گران هستند. در صورتی که نرخ ارز حقیقی نسبت به ارز اسمی پایین باشد، کالاهای خارجی تقریبا گران و کالاهای داخلی تقریبا ارزان هستند. لازم به ذکر است در اقتصاد ایران پدیده ارز چند نرخی وجود دارد و به همین دلیل اختلاف قیمت اسمی ارز و قیمت حقیقی ارز قابل توجه بوده و در ادامه به بررسی انواع قیمت ارز در ایران خواهیم پرداخت. 

انواع قیمت ارز در ایران 

سیاست‌گذاران اقتصادی ایران در طول سال‌های اخیر به دلیل شرایط اقتصادی متاثر از ریسک‌های سیستماتیک مانند تحریم‌های اقتصادی، نظام ارز چند نرخی را جایگزین نظام ارز تک نرخی کرده‌اند. استدلال سیاست‌گذار از راه‌اندازی نظام چند نرخی ارز، مدیریت بازار ارز عنوان شده است. عناوین زیر انواع نرخ ارز در اقتصاد ایران هستند:

نرخ ارز آزاد  

این نرخ بر اساس عرضه و تقاضا در بازار غیررسمی تعیین شده و در بین عموم مردم و معامله‌گران این نرخ رسمیت دارد. در این بازار پرحجم‌ترین ارز مبادلاتی، دلار آمریکا است که در دو رنگ آبی و سفید معامله می‌شود. قیمت دلار سفید و آبی نیز با هم تفاوت دارند که برای آشنایی با تفاوت آن‌ها پیشنهاد می‌کنیم مقاله «دلار آبی و سفید چه تفاوتی با هم دارند؟» را مطالعه کنید.

نرخ ارز دولتی

نرخ ارز دولتی توسط مرکز مبادلات ارزی (بانک مرکزی) تعیین شده و به ارز سهمیه‌ای نیز مشهور است. با توجه به سیاست‌های بانک مرکزی، تمامی شهروندان ایرانی می‌توانند از طریق ارائه کارت ملی هر سال تعداد مشخصی ارز با قیمتی تقریبا ثابت از صرافی‌های رسمی تحت نظارت بانک مرکزی خریداری کنند.

نرخ ارز نیما

بانک مرکزی به منظور مدیریت ارزی بخش صادرات و واردات کشور، سامانه نیما یا نظام یکپارچه معاملات ارزی را راه‌اندازی کرده و در این سامانه صادرکنندگان مانند پتروشیمی‌ها ارز حاصل از فروش محصولات خود در بازارهای صادراتی را در این سامانه به‌فروش می‌رسانند. همچنین، تجار برای تامین ارز جهت واردات کالا، از این سامانه ارز مورد نیاز خود را تامین می‌کنند.

نرخ ارز مسافرتی

ارز مسافرتی به افرادی تعلق می‌گیرد که قصد سفر به کشورهای دیگر را دارند. در حال حاضر، این ارز نیز بر اساس سیاست‌های بانک مرکزی تنها سالی یک بار به مسافرانی که قصد خروج از مرزهای هوایی کشور را دارند توسط برخی از بانک‌ها و صرافی‌ها عرضه می‌شود.

نرخ ارز ترجیحی

ارز ترجیحی جهت تامین ارز کالاهای اساسی مانند مواد غذایی و دارویی، هر ساله توسط دولت تعیین شده و سال‌ها ممکن است ثابت بماند. 

در جدول زیر می‌توانید نرخ ارزهای مذکور را مشاهده کنید:

همانطور که مشاهده می‌کنید وجود انواع نرخ ارز در اقتصاد ایران باعث شده تا در سال‌های اخیر اختلاف قابل توجهی میان نرخ ارز اسمی و نرخ ارز حقیقی مشاهده شود. لازم به ذکر است نرخ ارز آزاد بیشترین تاثیر را از رویدادهای مختلف اقتصادی و سیاسی پذیرفته و در میان عموم، فعالان اقتصادی و بنگاه‌های اقتصادی نرخ این ارز به عنوان ارز اسمی شناخته می‌شود.

عوامل تاثیرگذار بر نرخ ارز اسمی 

نرخ ارز اسمی تابعی از نرخ ارز حقیقی و سطح قیمت‌ها در دو کشور است. به صورت کلی، اگر سطح قیمت‌ها در داخل کشور افزایش یابد، ارزش پول ملی با فرض ثابت بودن نرخ ارز حقیقی، کاهش می‌یابد؛ زیرا با کاهش ارزش ریال نسبت به دلار، ما قدرت خرید دلار کمتری را خواهیم داشت. همچنین، در صورت افزایش سطح قیمت‌ها در آمریکا و با فرض ثابت بودن نرخ ارز حقیقی، ارزش پول ملی (ریال) افزایش می‌یابد. اما، نکته‌ای که در شرایط فعلی وجود دارد محیط تورم‌زای اقتصاد ایران و پتانسیل وقوع ریسک‌های سیستماتیک در اقتصاد کشور است. بنابراین، شاید در سال‌های اخیر تغییرات سطح قیمت‌ها در آمریکا تاثیر زیادی بر نرخ ارز در ایران نداشته و تحولات سیاسی-اقتصادی اثر بیشتری بر نرخ ارز در کشور داشته است. 

با وجود همه نکات ذکر شده، از طریق فرمول زیر می‌توانید نرخ اسمی ارز را محاسبه و با نرخی که در حال حاضر در بازارها مبادله می‌شود مقایسه کنید:

فرض کنید در حال حاضر هر دلار آمریکا در بازار آزاد ۵۹ هزار تومان معامله می‌شود. شاخص قیمت مصرف کننده در ایران مطابق با اعلام مرکز آمار عدد ۲۴۲ بوده و شاخص قیمت مصرف کننده آمریکا مطابق آخرین بروزرسانی فدرال رزرو (بانک مرکزی آمریکا) عدد ۳۱۴ را نشان می‌دهد. اگر نرخ دلار (۵۹ هزار تومان) در بازار آزاد را نرخ ارز اسمی در نظر بگیریم، نرخ ارز حقیقی مطابق با فرمولی که پیش‌تر ارائه شد ۴۵٬۴۷۱ تومان به‌دست می‌آید. حالا کافی است اعداد را در فرمول فوق جایگذاری کرده تا بتوانیم نرخ اسمی ارز و نرخ بازار را مقایسه کنیم:

45471 * (314/242)= 58,999

ملاحظه می‌کنید که نرخ ارز اسمی قیمت ۵۸٬۹۹۹ تومان حاصل شد که معادل تقریبی ۵۹ هزار تومان و قیمت معامله دلار در بازار هم ۵۹ هزار تومان است. بنابراین، تحلیل و محاسبه نرخ ارز حقیقی و اسمی به ما در تحلیل وضعیت اقتصادی یک کشور کمک زیادی خواهد کرد.