آشنایی با نرخ بهره و نحوه محاسبه آن

اگر حتی اندکی درگیر بازارهای مالی یا اخبار اقتصادی باشید،‌ از اهمیت و تاثیر نرخ بهره روی تصمیمات مالی و اقتصادی‌تان آگاه هستید. شاخص نرخ بهره به‌عنوان یک ابزار کنترلی قدرتمند در اداره و هدایت بازار عمل می‌کند که این نرخ در اقتصادهای پیشرفته، با توجه به وضعیت بازار و از تقابل عرضه و تقاضای پول تعیین می‌شود. اطلاع نرخ بهره تصویب شده و همچنین قوانینی که در محاسبه این نرخ حاکم هستند، می‌تواند در شناسایی بهترین صندوق‌های سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت نیز کاربرد داشته باشند.

نرخ بهره چیست؟

نرخ بهره یکی از فاکتورهای مهم و تأثیرگذار در چرخه اقتصادی یک کشور است که با کاهش یا افزایش آن، تصمیم‌های اقتصادی مردم تغییر می‌کند. هرچه این مقدار بیشتر باشد، مردم تمایل بیشتری دارند تا پول‌های خود را در بانک یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت قرار دهند. در این شرایط تعداد کمتری از افراد اقدام به گرفتن وام می‌کنند؛ چرا که باید در مجموع برای بازپرداخت، هزینه بیشتری پرداخت کنند. عکس این قضیه نیز صادق است؛ یعنی هرچه نرخ بهره کمتر باشد، تمایل به سرمایه‌گذاری دارایی‌ها در بانک کمتر شده و تعداد وام‌گیرندگان افزایش می‌یابد؛ زیرا مجبور نیستند هزینه زیادی را به‌عنوان بهره به بانک‌ها بپردازند. در چنین شرایطی افراد به سرمایه گذاری در دیگر بازارهای مالی مانند بورس روی می‌آورند که لازمه فعالیت در آن افزایش دانش مالی و سرمایه‌گذاری از طریق گذراندن دوره‌های آموزش بورس یا مطالعه محتوای مرتبط در زمینه تحلیل تکنیکال، تحلیل بنیادی و تابلوخوانی است. لازم به ذکر است برای آشنایی بیشتر با این روش‌ها می‌توانید به مقاله «انواع تحلیل در بورس» مراجعه کنید.

بنابر تعاریف آکادمیک می‌توان این‌طور بیان کرد که نرخ بهره مبلغی است که به‌منظور جلوگیری از کاهش ارزش پول وام‌دهنده در زمان حال،‌ از فرد وام‌گیرنده در آینده دریافت می‌شود. این محاسبات با توجه به ارزش زمانی پول و نرخ تورم است. برای مثال کشورهایی با نرخ تورم منفی یا خیلی پایین مانند سوئیس، برای نگه‌داری پول شما نه‌تنها سودی پرداخت نمی‌کنند، بلکه مبلغی هم دریافت می‌کنند! در بیشتر کشورها، نرخ بهره توسط بانک مرکزی تعیین می‌شود که در ادامه به بررسی انواع آن می‌پردازیم. برای درک بهتر مفهوم تورم به مقاله «آشنایی با تورم» مراجعه کنید.

راه های محاسبه نرخ بهره (ساده و مرکب)

اکثر وام‌ها و گواهی‌های سپرده بانکی با نرخ بهره ساده محاسبه می‌شوند؛ یعنی در صورتی‌که شما از بانک وامی به مبلغ ۱۰ میلیون تومان با مدت بازپرداخت سه ساله و نرخ بهره ۱۵ درصد دریافت کرده باشید، بازپرداخت شما به دو صورت می‌تواند محاسبه شود:

• حالت اول نرخ بهره ساده (Simple Interest Rate)

در این حالت شما هر سال ۱۵ درصد از مبلغ اصل وام ۱۰ میلیون تومانی را باید به‌عنوان بهره پرداخت کنید؛ یعنی هر سال حدود چهار میلیون و 200 هزار تومان. محاسبه میزان قسط و بهره وام بانکی به‌صورت یک ماشین حساب در بخش تسهیلات وبسایت همه بانک‌ها قابل دسترسی است که با توجه به آخرین فرمول‌ها و قوانین بانکی، اعداد را محاسبه و در اختیار کاربران قرار می‌دهد.

• حالت دوم نرخ بهره مرکب (Compound Interest Rate)

در محاسبه به این روش نرخ بهره مرکب هر سال در اصل وام و بهره آن اعمال می‌شود. یعنی در سال اول ۱۵ درصد به اصل وام اضافه می‌شود و سال دوم ۱۵ درصد به مجموع وام و بهره سال اول افزوده خواهد شد. با توجه به دوره بازپرداخت وام، این محاسبه تا سال آخر ادامه می‌یابد. در مثال فوق در دوره سه ساله، در مجموع مبلغ ۱۵ میلیون و ۲۰۸ هزار تومان مبلغ کل بازپرداخت وام است.

نرخ بهره موثر تسهیلات بانک

این نرخ درواقع مقدار سود واقعی وام را  به شما نشان می‌دهد تا بتوانید انواع وام را با یکدیگر مقایسه کنید. به دلیل محاسبه نرخ سود موثر سالانه، با توجه به جریانات نقدی و تاریخ سررسید وام، عدد به‌دست آمده برای بهره تسهیلات بانکی، متفاوت از نرخ بهره ساده اعلام بانک است؛ چرا که هزینه‌هایی مانند کارمزد اعطای تسهیلات یا حق بیمه وام(3 درصد مبلغ وام) در آن اعمال نشده است. حتی نگه داشتن تمام یا بخشی از مبلغ اصلی وام برای مدتی نزد بانک یا دریافت بازپرداخت ماه اول، از عواملی است که می‌تواند روی نرخ سود واقعی وامی که دریافت کرده‌اید، تاثیرگذار باشد و خیلی اوقات شما از آن اطلاعی ندارید. این هزینه‌ها گاهی تاحدی است که سود واقعی یا موثر وام 18 درصدی، به حدود 30 درصد می‌رسد! بنابراین بهتر است هنگام دریافت وام، با استفاده از  فرمول‌های محاسبه نرخ موثر سود سالانه، مبلغ واقعی وام خود را محاسبه کنید.

نحوه محاسبه سود سپرده و صندوق با درآمد ثابت

بازده صندوق‌های سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت و سپرده‌های بانکی نیز براساس نرخ بهره تعیین می‌شود. در صندوق‌هایی که پرداخت سود ماهانه دارند، مانند صندوق درآمد ثابت هدیه فارابی، سرمایه‌گذاران می‌توانند با فعال کردن گزینه سرمایه‌گذاری مجدد، سود ماهانه خود رو به‌صورت خودکار در این صندوق سرمایه‌گذاری کنند تا از سود مرکب بهره‌مند شوند. همچنین در صندوق‌های درآمد ثابت قابل معامله(ETF)، مانند صندوق درآمد ثابت لبخند فارابی که پرداخت سود دوره‌ای ندارد و از طریق سامانه معاملات آنلاین تمامی کارگزاری‌ها قابل سرمایه‌گذاری است، سود به‌صورت مرکب محاسبه می‌شود. سود سرمایه‌گذاران این صندوق از افزایش قیمت واحدها محقق می‌شود. برای آشنایی با مفهوم سود مرکب می‌توانید به مقاله «منظور از سود مرکب در بورس چیست؟» مراجعه کنید.

محاسبه سود به‌صورت روزشمار و مرکب، موجب شده که بازدهی صندوق‌های سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت به‌مراتب بیشتر از سپرده‌های بانکی باشد که در آن سود با نرخ بهره ساده و به‌صورت ماه‌شمار محاسبه و پرداخت می‌شود و سرمایه‌گذاران از امکان بهره‌مندی از سود مرکب نیز بی‌بهره هستند.

به مثال زیر توجه کنید:

سپرده بانکی با نرخ سود 20 درصد و پرداخت ماهانه، دارای سود موثر 21.9 درصد است. حال اگر شخصی در مقام مقایسه بین یک سپرده 20 درصد با پرداخت سود ماهانه و سپرده دیگری با نرخ سود 21.5 درصد سالانه باشد، طبیعتا اگر فقط نرخ موثر سود برایش اهمیت داشته باشد سپرده اول را انتخاب می‌کند و اگر دریافت نقدینگی میان دوره‌ای برایش جذاب باشد، سپرده دوم را انتخاب می‌کند.

نرخ بهره اسمی و حقیقی

مسئله دیگری که در محاسبه نرخ بهره اهمیت دارد، اسمی یا حقیقی بودن آن است. تفاوت اصلی نرخ بهره اسمی و واقعی در نظر گرفتن عامل تورم است. در شرایط تورمی، با افزایش سطح عمومی قیمت‌ها،‌ وام‌دهنده‌ها برای جبران قدرت خرید کاهش‌یافته خود،‌ نرخ بهره را افزایش می‌دهند؛ اما این به معنای افزایش حقیقی نرخ بهره یا در واقع افزایش بازدهی اوراق بانکی نیست. در نتیجه سرمایه‌گذاران برای محاسبه بازدهی دقیق خود باید نرخ بهره حقیقی را در نظر بگیرند و محاسبه کنند. برای درک بهتر این موضوع توجه کنید اگر در کشوری تورم ۴ درصد و نرخ بهره اسمی ۶ درصد باشد، در واقع نرخ بهره حقیقی و بازده سرمایه‌گذاری در بانک معادل دو درصد است.

نرخ بهره اسمی = نرخ بهره واقعی + نرخ تورم

نرخ بهره واقعی = نرخ بهره اسمی – نرخ تورم

همان‌طور که اشاره شد، دولت‌ها از این مسئله (ابزار نرخ بهره) برای کنترل تورم و نقدینگی استفاده می‌کنند. دولت‌ها در زمان رکود، نرخ بهره اسمی را کاهش می‌دهند تا تمایل مردم به وام گرفتن افزایش یابد و نقدینگی بیشتری به کشور تزریق شود تا مردم بتوانند کالاها و خدمات بیشتری مصرف کنند. این کار به دنبال خود،‌ تورم را نیز افزایش می‌دهد چرا که تعداد کالاها و خدمات ثابت است، اما سرمایه بیشتری در اختیار مردم قرار می‌گیرد.

انواع نرخ بهره (در اوراق بانکی)

حال کمی از سیاست‌گذاری و نحوه محاسبه نرخ بهره فاصله می‌گیریم تا انواع نرخ بهره را در اوراق مختلف بانکی بررسی و کاربرد هرکدام را تحلیل کنیم.

• نرخ موثر سود سالانه (نرخ بهره موثر)

از آنجایی‌که اکثر ناشران اوراق قرضه، بهره مربوط به ورقه قرضه را در فواصل۳ تا ۶ماهه پرداخت می‌کنند، سرمایه‌گذاران می‌توانند از این فرصت استفاده کرده و سود دریافتی خود را مجددا سرمایه‌گذاری کنند تا بازده خود را افزایش دهند؛ بنابراین، نرخ بهره سرمایه‌گذار در این حالت، متفاوت از نرخ اعلام شده خواهد بود. در اینجا، به دلیل محاسبه سود در بازه‌های زمانی کوتاه‌تر، نرخ موثر، بیشتر از نرخ ساده خواهد بود. در نتیجه هر چه بازه زمانی پرداخت سود کوتاه‌تر باشد، نرخ موثر بزرگ‌تر از نرخ ساده است. این نرخ قابلیت مقایسه با سود سایر اوراق بهادار مانند سود سالیانه سهام و نرخ بهره در بازارهای بین المللی از جمله نرخ لایبور را دارد.

• نرخ بهره جاری

این نرخ برای اوراقی است که پرداخت سود ماهانه ندارند و سود شما از اختلاف قیمت خرید اوراق و ارزش اسمی آن در تاریخ سررسید به‌دست می آید. برای مثال شما اوراق اسناد خزانه اسلامی را با قیمتی تنزیل شده و کمتر از قیمت اسمی آن خریداری می‌کنید و در تاریخ سررسید، آن را با قیمت اسمی به دولت یا نهاد عرضه‌کننده اوراق واگذار می‌کنید و از محل این اختلاف قیمت سود به‌دست می‌آورید.

• نرخ بهره بانکی

این نرخ به صورت ماهانه برای سپرده‌ها و تسهیلات مورد استفاده قرار می‌گیرد. از آنجایی‌که مردم با نرخ‌های سود ماهانه در سیستم بانکی بیشتر آشنا هستند، این نرخ می‌تواند مبنایی برای مقایسه با سایر نرخ‌ها باشد.