نحوه محاسبه تورم و اثر آن بر خرید و فروش سهام

تورم یکی از مباحث مهم اقتصادی است که در تحلیل و برنامه‌ریزی‌های مالی، اقتصادی و سیاسی اثرگذار است. تاثیر این مساله نه‌تنها در تصمیمات کشورها، بلکه در صنایع، شرکت‌ها و زندگی شخصی افراد نیز محسوس است. علاوه بر این، موضوع تورم و نحوه محاسبه و پرداختن به آن، حتی در مناظره‌های سیاسی نیز به‌عنوان یکی از داغ‌ترین موضوعات مطرح می‌شود. در این راستا با توجه به تعاریفی که از مفهوم تورم و ابرتورم و اثرات آن در سایر مقالات داشتیم، در این مطلب قصد داریم به‌طور دقیق مفهوم داده‌های مرتبط با تورم را که توسط مرکز آمار منتشر می‌شود توضیح دهیم و اثر تورم بر سرمایه گذاری در بورس و فعالیت‌هایی از قبیل خرید و فروش سهام را نیز بررسی کنیم.

نحوه محاسبه تورم

همان‌طور که در مقاله «آشنایی با تورم»  توضیح دادیم، برای محاسبه نرخ تورم ابتدا سبدی از کالاها و خدمات انتخاب شده و هزینه مورد نیاز برای خرید آن محصولات و خدمات محاسبه می‌شود. برای محاسبه این شاخص که از آن با عنوان شاخص قیمت مصرف کننده (CPI) یاد می‌شود، علاوه بر قیمت سبد مورد نظر در آن سال، هزینه مورد نیاز برای تهیه سبد در سال پایه نیز لازم است. پس از محاسبه شاخص قیمت مصرف کننده، کافیست تغییرات آن را نسبت به سالی که در نظر دارید بسنجید، تا نرخ تورم به‌دست آید. 

برای مثال تصور کنید در یک کشور فرضی تنها دو کالای الف و ب در سبد مصرفی خانوارها قرار دارد. قیمت محصول الف در سال پایه (سال صفر) معادل 10 ریال و قیمت محصول ب در آن سال 20 ریال بوده است. در سال 1 قیمت این محصولات به‌ترتیب به 15 و 30 ریال افزایش می‌یابد. ضریب اهمیت این محصولات نیز به ترتیب 5 و 2 است.(اهمیت کالای مورد نظر در سبد مصرف خانوار) اگر بخواهیم در سال 1 شاخص قیمت مصرف‌کننده را محاسبه کنیم باید به‌این ترتیب عمل کنیم:

همان‌طور که ملاحظه کردید، مقدار عددی شاخص قیمت مصرف‌کننده در سال 1 معادل 150 (بدون واحد) به‌دست آمد. حال اگر قصد داشته باشیم در سال 2 نرخ تورم را محاسبه کنیم، کافی است مقدار CPI را در سال 2 نیز محاسبه کرده، از طریق فرمول زیر نرخ تورم را به‌دست آوریم.

اکنون که با شیوه محاسبه تورم آشنا شدید، لازم است برخی فواصل زمانی رایج در محاسبه تورم را نیز بررسی کنیم.

درک داده‌های مربوط به تورم

نرخ تورم عموما در این بازه‌های زمانی محاسبه می‌شود:

• تورم ماهانه

تورم ماهانه درصد تغییرات شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) را نسبت به ماه قبل محاسبه می‌کند. به‌عنوان مثال این شاخص در مهرماه 1401 معادل 3 درصد بود؛ یعنی کالاها و خدمات مصرفی ما در ایران در مهرماه 1401 نسبت به ماه قبل یعنی شهریور، به اندازه 3 درصد گران‌تر شده و ما برای خرید همان مجموعه از کالاها و خدمات باید به‌طور متوسط به همین میزان بیشتر هزینه می‌کردیم.

• تورم سالانه

تورم سالانه میانگینی از تغییرات CPI طی سال منتهی به یک ماه مشخص نسبت به مقدار مشابه در دوره قبل است. به‌عنوان مثال تورم سالانه مهرماه 1401 معادل 42.9 درصد بود. (یعنی نرخ تورم از مهر 1400 تا مهر 1401)

• تورم نقطه‌ای (نقطه به نقطه)

این شاخص درصد تغییر CPI در یک ماه مشخص را نسبت به همان ماه در سال گذشته محاسبه می‌کند. نرخ تورم نقطه به نقطه در مهرماه سال 1401 معادل 48.6 درصد بوده است. یعنی لازم بود در مهرماه 1401 باید برای خرید یک مجموعه یکسان از کالاها و خدمات به طور متوسط به اندازه 48.6 درصد بیشتر از مهرماه 1400 در حساب بانکی خود پول داشته باشیم. 

نمودار فوق چه اطلاعات دیگری در بر دارد؟

همان‌طور که در مقاله «ابرتورم چیست؟» اشاره شد، برای محاسبه شاخص قیمت مصرف‌کننده سبدی از کالاها و خدمات مختلف تشکیل می‌شود. این کالاها و خدمات در 12 گروه اصلی و تعدادی زیرگروه قرار می‌گیرند. گروه «خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها» یکی از اصلی‌ترین این گروه‌ها به‌شمار می‌رود. به همین علت هم مرکز آمار در گزارش‌های خود چنین نموداری را منتشر می‌کنه که در آن نرخ تورم به‌صورت کلی برای گروه خوراکی‌ها، آشامیدنی‌ها و سایر کالاها و خدمات به صورت تفکیک‌شده نمایش داده می‌شود و با مقدار مشابه آن در دوره زمانی قبل مورد مقایسه قرار می‌گیرد. 

به نمودار نرخ تورم نقطه‌ای (اولین نمودار از سمت راست) در گروه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها توجه کنید. در مهرماه 1401 نرخ تورم در این گروه 70.7 درصد بوده است. یعنی ما باید در مهر 1401 به اندازه 70.7 درصد بیشتر از مهر 1400 برای خرید مواد غذایی از قبیل نان، گوشت، سبزیجات و … هزینه می‌کردیم. علاوه بر این نمودار فوق نشان می‌دهد این عدد در شهریورماه 1401 بیش از 75 درصد بوده است. با مقایسه این عدد با تورم مهرماه، متوجه می‌شویم اگرچه اوضاع نسبت به سال قبل خیلی بدتر شده، اما نسبت به شهریور با تورم کمتری روبرو هستیم. 

بررسی جداول آماری در گزارش‌های ماهانه مرکز آمار

بررسی گزارش‌های منتشر شده توسط مرکز آمار، بدون دانش اقتصادی، شما را صرفاً با انبوهی از اطلاعات، جداول و توضیحات مواجه می‌کند. هدف ما از نگارش این مقاله و سایر مقالات مرتبط منتشر شده در ارتباط با تورم، توانایی درک گزارش‌های آماری است. چرا که همه افراد جامعه، در هر جایگاه و با هر تخصصی،‌ باید درک صحیحی از مسائل اولیه اقتصادی به‌دست آورند و این مسائل را در تصمیمات مالی خود دخیل کنند. در همین راستا در ادامه یکی از جدول‌های مهم در گزارش‌های تورم مرکز آمار با عنوان «شاخص قیمت کالاها و خدمات مصرفی خانوارهای کشور بر حسب بخش‌های اصلی و برخی گروه‌ها و طبقات کالایی» را با دقت مورد بررسی قرار می‌دهیم.

اولین نکته‌ای که باید در ارتباط این جدول در نظر بگیرید، این است که این اطلاعات برای کل کشور محاسبه شده‌اند؛ اما می‌توان تمام این داده‌ها را به‌طور اختصاصی برای خانوارهای روستایی و شهری نیز در گزارش‌های مرکز آمار مشاهده کرد. علاوه بر این، تورم به‌صورت استانی و البته برای دهک‌های مختلف درآمدی نیز محاسبه و اعلام می‌شود. با این حال، استفاده از همین جدول در تحلیل‌ها رایج‌تر است. 

• ضریب اهمیت

این ستون نشان‌دهنده ضریب اهمیت هر گروه از کالاها و خدمات در محاسبات مربوط به نرخ تورم است. به‌عنوان مثال گروه خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها با ضریب اهمیت 26.64 و گروه مسکن با ضریب 35.5 مهم‌ترین گروه‌ها در محاسبه نرخ تورم به‌شمار می‌روند. (در مثال ما ضریب اهمیت کالاهای فرضی معادل 2 و 5 بود). فراموش نکنید تغییر ضرایب اهمیت، تغییر یا حتی حذف هر یک از ردیف‌ها، به‌سادگی روی نرخ تورم تاثیر می‌گذارند.

• شاخص

این ستون نشان‌دهنده مقدار عددی شاخص قیمت مصرف‌کننده (CPI) است. یعنی مقدار واقعی اعدادی که در مثال ابتدای مقاله آوردیم، در مهرماه 1401 برای کشور ایران در ستون شماره 2 جدول آمده است. در ارتباط با این ستون نیز در نظر داشته باشید مقدار این شاخص به‌طور مستقیم تحت تاثیر قیمت کالاها و خدمات در سال پایه است. سال پایه هنگام محاسبه این جدول، سال 1395 بوده و به گفته رئیس مرکز آمار از سال 1402، سال پایه در محاسبات مربوط به تورم به سال 1400 تغییر خواهد کرد. 

• درصد تغییرات شاخص

این ستون‌ها به ترتیب بیانگر نرخ تورم ماهانه، تورم نقطه‌ای و تورم سالانه هستند که در ابتدای مقاله به توضیح آن‌ها پرداختیم.

تاثیر نرخ تورم بر خرید و فروش سهام

در سایر مقالات مرتبط با تورم، سرمایه گذاری در بورس از طریق خرید واحدهای صندوق سهامی و برخی روش‌های دیگر سرمایه‌گذاری غیرمستقیم را به‌عنوان راهکارهایی برای مقابله با آثار زیان‌بار تورم معرفی کردیم؛ اما تورم و نوسانات اقتصادی حاصل از آن چه تاثیری روی بازار سرمایه می‌گذارد و برای افرادی که از طریق خرید و فروش سهام به‌صورت مستقیم به سرمایه گذاری در بورس می‌پردازند، چه راهی برای در امان ماندن از تورم وجود دارد؟ آیا افزایش نرخ ارز و تورم با هم ارتباط دارند؟ و اصلا چه کسانی بیشتر از سایر جامعه از افزایش تورم ضربه می‌خورند؟

تاثیرات افزایش تورم

در ادبیات اقتصادی از تورم غیرمعمول به‌عنوان پدیده‌ای مخرب یاد می‌شود. یکی از علت‌های این مسئله توزیع مجدد ثروت در نتیجه تورم است. در واقع در نتیجه تورم میزان کل ثروت در جامعه تغییر نمی‌کند، بلکه ثروت از اختیار عده‌ای خارج شده و به دست گروه دیگری در جامعه می‌رسد. سوالی که اینجا مطرح می‌شود این است که چه کسانی در نتیجه افزایش نرخ تورم ضرر می‌کنند و ثروت‌شان را از دست می‌دهند؟

 به‌طور خلاصه می‌توان گفت هر کسی که تنها یک جریان درآمدی دارد، کسانی که پس‌اندازشان را در بانک سپرده‌گذاری کرده‌اند، کسانی که به دیگری پول قرض داده‌اند و هر کسی که سرمایه خود را به صورت پول نقد نگهداری می‌کند، در نتیجه افزایش نرخ تورم متحمل میزان قابل توجهی از زیان خواهد شد. در مقابل آن عده که پول قرض می‌گیرند یا در بازارهایی با بازده بالا سرمایه گذاری می‌کنند، تا حد قابل توجهی از آثار زیان‌بار این پدیده در امان می‌مانند.

اهمیت پیش‌بینی تورم

درست است که در این مقاله با مفاهیمی آشنا شدیم که به درک بهتر گزارش‌های مرکز آمار و بانک مرکزی از نرخ تورم کمک می‌کند؛ اما درک این گزارش‌ها تنها چیزی که نیاز دارید، نیست. زمانی که صحبت از تورم است، بسیار مهم است که بتوانیم تا حدی و از روی نشانه‌های موجود تورم را پیش‌بینی کنیم. چرا که در این صورت قادر خواهیم بود با توجه و تکیه بر پیش‌بینی‌های خود، نسبت به اتخاذ تصمیمات سرمایه‌گذاری مناسب اقدام کنیم؛ بنابراین لازم است بدانیم چگونه می‌توان آینده نرخ تورم را از وضعیت حال حاضر اقتصاد پیش‌بینی کرد.

عوامل موثر بر نرخ تورم

مطالعات بسیاری در خصوص بررسی ارتباط تورم و متغیرهای کلان اقتصادی، اخبار مختلف و عواملی مانند کسری بودجه دولت انجام شده است. بررسی نتایج این مطالعات نشان می‌دهد، بین تورم و حجم پایه پولی، کسری بودجه دولت، نرخ ارز، میزان صادرات نفت و حتی پیش‌بینی صندوق بین‌المللی پول از نرخ تورم در ایران ارتباط وجود دارد.

به‌صورت خلاصه می‌توان گفت افزایش نرخ ارز، کسری بودجه دولت و حجم پایه‌پولی نرخ تورم را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، پیش‌بینی‌های معتبری از جمله پیش‌بینی صندوق جهانی پول از نرخ تورم در کشوری مانند ایران، از طریق انتظارات تورمی به‌طور مستقیم روی نرخ تورم اثرگذار خواهد بود. در مقابل این عوامل، عاملی مانند میزان صادرات نفت، بر نرخ تورم تاثیر منفی دارد. یعنی اثر افزایش صادرات نفت، با افزایش درآمد دولت، ورود ارز به کشور و… بر کاهش نرخ تورم اثرگذار است.

با در نظر داشتن عوامل موثر بر نرخ تورم و پیگیری اخباری که در خصوص این عوامل منتشر می‌شود، می‌توانید تا حدودی آینده نرخ تورم را پیش‌بینی کرده و از نتایج پیش‌بینی برای مدیریت دارایی خود و البته خرید و فروش سهام استفاده کنید.

نرخ تورم و سرمایه گذاری در بورس

از میان عوامل موثر بر نرخ تورم، نرخ ارز یکی از مهم‌ترین مواردی است که سرمایه‌گذاران بورس باید به آن توجه کنند. جالب است بدانید افزایش نرخ تورم یا حتی انتظارات تورمی، می‌تواند به‌سادگی سبب افزایش نرخ ارز شود و این افزایش نرخ ارز مجددا بر تورم اثر گذاشته و آن را افزایش می‌دهد! از این‌رو سرمایه‌گذاران در تلاشند تا با تحلیل و یافتن بهترین بازار، تا حد ممکن از اثرات تورم در امان باشند و ارزش زمانی پول خود را حفظ کنند.

یکی از مواردی که در این خصوص باید در نظر داشته باشید، این است که نرخ ارز تا چه‌حد بر درآمدها و هزینه‌های شرکتی که در آن سرمایه‌گذاری کرده‌اید، تاثیر دارد. به‌عنوان مثال شرکتی که تمام مواد اولیه مورد نیاز آن داخل کشور تولید می‌شود، اما محصول خود را صادر می‌کند و درآمد ارزی دارد، در صورت افزایش نرخ ارز، با افزایش درآمد ریالی روبه‌رو می‌شود. این در حالی است که آن شرکت هزینه‌هایی از قبیل دستمزد، اجاره و مواردی از این دست را قرار نیست به سرعت افزایش دهد؛ بنابراین تا مدتی سود این شرکت در نتیجه افزایش درآمد و ثابت ماندن هزینه‌ها افزایش می‌یابد. افرادی هم که به خرید و فروش سهام در بورس مشغول هستند، می‌توانند با سرمایه‌گذاری در این شرکت به جای اینکه با افزایش نرخ تورم و نرخ ارز متضرر شوند، ارزش دارایی‌های خود را در این بازار حفظ کنند.