چرخه‌ های کسب و کار در اقتصاد

اقتصادهای مدرن با وجود رشد بلندمدت، دچار نوساناتی می‌شوند و این نوسانات نشان می‌دهد حتی پیشرفته‌ترین کشورها هم همیشه رشد اقتصادی پایدار ندارند. داده‌های تاریخی آمریکا از ۱۸۷۰ تا ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که رشد تولید ناخالص داخلی (GDP) حقیقی، هرچند در بلندمدت روند رو به رشدی داشته، اما در کوتاه‌مدت با نوساناتی همراه بوده است. این نوسانات، بخش جدانشدنی از واقعیت اقتصادها محسوب می‌شود که با چرخه های کسب و کار مرتبط است.

چرخه های کسب و کار در اقتصاد چیست؟

رشد اقتصادی یکی از مهم‌ترین عوامل در توسعه کشورهاست، رشد پدیده‌ای است که در بلندمدت برای اقتصاد مهم است و در کوتاه‌مدت می‌تواند با نوساناتی همراه باشد. چرخه‌ های کسب‌ و کار یا Business Cycles به نوسانات تکرارشونده ولی نامنظم در سطح فعالیت‌های کلان اقتصادی یک کشور اطلاق می‌شود که به‌صورت دوره‌ای شامل مراحل رونق ، اوج ، رکود و افول هستند. این نوسانات معمولاً در متغیرهایی چون تولید ناخالص داخلی (GDP)، نرخ اشتغال، سرمایه‌گذاری، مصرف، و سودآوری شرکت‌ها مشاهده می‌شود.

چرخه‌های کسب‌وکار تحت تاثیر ریسک سیستماتیک است که می‌تواند ناشی از شوک‌هایی در بهره‌وری، سیاست‌های پولی یا مالی، انتظارات سرمایه‌گذاران، نوسانات قیمت کالاها (مثل نفت) و… باشد. با اینکه در بلندمدت اقتصادها معمولاً روندی صعودی را طی می‌کنند.

به طور کلی نوسانات ۳ ویژگی دارند که عبارتند از:

• حرکت هم‌زمان بسیاری از متغیرهای کلان اقتصادی
• پیش‌بینی‌پذیری محدود نوسانات
• تداوم در نرخ رشد اقتصادی

مراحل چرخه کسب و کار

همانطور که پیش‌تر اشاره شد چرخه‌ های کسب کار شامل ۴ مرحله هستند:

• رونق 

دوره رونق یا Expansion زمانی است که متغیرهای کلان اقتصادی مانند تولید ناخالص داخلی، درآمد سرانه، نرخ اشتغال، سرمایه‌گذاری، نرخ رشد تشکیل سرمایه ثابت و… روند صعودی دارند اقتصاد در دوره رونق قرار دارد. در دوره‌های رونق، تقاضا و مصرف افزایش پیدا می‌کنند.

• اوج

دوران اوج یا Peak زمانی است که اقتصاد در اشتغال کامل قرار دارد. در این دوران معمولا نرخ بهره کاهش می‌یابد و سیاست پولی انبساطی در دستور کار بانک‌های مرکزی قرار می‌گیرد. زمانی که اقتصاد در چنین شرایطی قرار می‌گیرد، احتمال رکود وجود دارد. 

• رکود

رکود یا Recession زمانی اتفاق می‌افتد که تولید، سرمایه‌گذاری و مصرف در اقتصاد کاهش پیدا می‌کند. معمولا رکود با افزایش نرخ بیکاری همراه می‌شود و GDP برای ۲ فصل پیاپی رشد منفی را تجربه می‌کند. 

• افول

دوران افول یا Trough نشان‌دهنده این است که اقتصاد در ضعیف‌ترین حالت خود قرار دارد. در چنین شرایطی معمولا نرخ بهره برای تحریک تقاضا افزایش پیدا می‌کند و احتمال دارد دوره رونق بعدی شکل بگیرد.

اهمیت چرخه‌ های کسب و کار در اقتصاد

چرخه‌ های کسب و کار به سیاست‌گذاران پولی و مالی، یعنی بانک مرکزی و سازمان برنامه و بودجه کمک می‌کند تا با مدیریت سیاست‌های پولی و مالی جلوی رکود را بگیرند. معمولا این سیاست‌ها می‌تواند کاهش نرخ بهره به منظور تحریک تقاضا برای سرمایه‌گذاری و افزایش تولید باشد. 

چرخه های کسب و کار در مکاتب اقتصادی

چرخه‌های کسب‌وکار از دیدگاه مکاتب مختلف اقتصادی متفاوت است و هر مکتب اقتصادی عوامل مشخصی را برای بررسی چرخه‌های کسب‌وکار در نظر می‌گیرند:

• چرخه های کسب و کار در دیدگاه مکتب کلاسیک

از نظر اقتصاددانان کلاسیک تغییر روند چرخه‌های کسب و کار ناشی از شوک‌های بیرونی مانند جنگ و رویدادهای طبیعی هستند و در چنین شرایطی عدم مداخله دولت در اقتصاد بهتر است؛ زیرا اقتصاد به تعادل خواهد رسید.

• چرخه های کسب و کار از دیدگاه مکتب کینزی

از دیدگاه اقتصاددانان مکتب کینزی نوسانات در اقتصاد ناشی از تغییرات در تقاضای کل است. از دیدگاه جان مینارد کینز، زمانی که اقتصاد وارد رکود می‌شود ممکن است به تعادل بازگردد، اما این بازگشت با سطح بهره‌وری پایین است. کینز بر این باور است که در شرایط رکود، دولت باید از طریق سیاست‌های مالی در اقتصاد دخالت کند و مانع از رکود شود.

• چرخه های کسب و کار از دیدگاه مکتب پول گرایی

از دیدگاه مکتب پول گرایی که خالق آن میلتون فریدمن است، نوسانات در چرخه‌های کسب و کار ناشی از نوسانات در عرضه پول است. فریدمن باور دارد عدم مدیریت صحیح در بازار پول که متولی آن بانک مرکزی است موجب بی‌ثباتی در اقتصاد می‌شود. فریدمن برای خروج از رکود توصیه می‌کند که مدیریت عرضه پول و استفاده از قواعد ثابت می‌تواند اقتصاد را از رکود و بحران خارج کند.

یک مثال از اقتصاد ایران:

طی سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۷ ایران درگیر یک جنگ تحمیلی و همه‌جانبه از سوی رژیم بعث عراق و حامیان آن بود. سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۶۰ اقتصاد ایران تحت تاثیر جنگ و تغییر ساختار نظام سیاسی با رکود شدید و بحران مواجه بود. 

طی سال‌های مذکور به جز جنگ با عراق، ایران تحت تاثیر تحریم‌های شدید بین‌المللی، بحران‌های سیاسی داخلی و… قرار داشت. متغیرهای پولی مانند نقدینگی و اجزای آن تاثیر زیادی بر شاخص‌های کلان اقتصادی دارند. رشد نقدینگی در سال ۱۳۶۰ معادل ۳۴ درصد بود و مدیران ارشد اقتصادی دولت وقت در سال ۱۳۶۱ موفق شدند رشد نقدینگی را به ۱۸ درصد کاهش دهند. مدیریت مناسب بازار پول طی سال‌های ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۴ باعث شد نرخ تورم که در سال ۱۳۶۰ بیش از ۲۲ درصد بود، در پایان سال ۱۳۶۴ به ۶/۹ درصد رسید. همچنین، رشد نقدینگی در سال ۱۳۶۳ به رقم بی‌سابقه ۶ درصد رسید. لازم به ذکر است رشد اقتصادی طی سال‌های ‍۱۳۶۱ تا ۱۳۶۴ به طور میانگین سالانه نزدیک به ۶ درصد بود که با توجه به شرایط آن دوران و مقایسه با سال‌های پس از جنگ تحمیلی، مدیریت اقتصادی ایران در طی آن‌ سال‌ها بی‌نظیر بوده است.

• چرخه های کسب و کار از دیدگاه مکتب کلاسیک جدید

از دیدگاه مکتب نیوکلاسیک که خالق نظریه RBC یا چرخه حقیقی کسب و کار است، نوسانات اقتصادی ناشی از شوک‌های فناوری هستند و نه سیاست‌های پولی و مالی. از نظر اقتصاددانان این مکتب که خالق تئوری انتظارات عقلایی هستند، رکود واکنش طبیعی به کاهش نرخ بهره‌وری است. این مکتب نیز، مانند مکتب کلاسیک معتقد است که دولت نباید در روند چرخه‌های کسب و کار دخالت کند.

• تحلیل رفتاری چرخه های کسب و کار

در اقتصاد رفتاری تحلیل چرخه های کسب و کار بر اساس رفتار بازیگران یعنی خانوار، بنگاه‌ها و دولت صورت می‌گیرد. معمولا، مدیریت ریسک و کنترل بازارها بر اساس نظارت و آموزش راهکار اقتصاد رفتاری برای جلوگیری از نوسانات اقتصادی است.

• چرخه های کسب و کار در بورس

بازار سرمایه نیز مانند تمام شاخص‌های کلان اقتصادی دارای دوره‌های رونق و رکود است. چرخه های کسب و کار در بورس به ما نشان می‌دهد که دوره‌های رونق در بورس ایران نسبتا کوتاه‌تر از دوره‌های رکود بوده است. اما، به صورت کلی شاخص کل بورس در ایران همواره روند صعودی داشته و سرعت رشد در دوره‌هایی بیشتر و در دوره‌هایی با سرعت کمتری رشد ادامه داشته است.

کلام پایانی

چرخه‌های کسب‌وکار یکی از مهم‌ترین مفاهیم در تحلیل رفتار اقتصادی کشورها هستند. نوسانات در سطح تولید، اشتغال و سایر شاخص‌های کلان اقتصادی، صرف‌نظر از میزان توسعه‌یافتگی کشورها، واقعیتی گریزناپذیر است. شناخت این چرخه‌ها و عوامل مؤثر بر آن‌ها، از منظر مکاتب اقتصادی مختلف و همچنین در بستر تجربیات تاریخی همچون اقتصاد ایران، به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از پویایی اقتصاد داشته باشیم. بهره‌گیری از این شناخت در سیاست‌گذاری پولی و مالی، می‌تواند مسیر عبور از رکود و حرکت به سوی رونق پایدار را هموارتر سازد.