تفاوت پیمان آتی و قرارداد آتی چیست؟

قراردادهای فوروارد و فیوچرز یکی از انواع اوراق مشتقه هستند که شباهت‌های زیادی با یکدیگر دارند. اما، ساز و کار خرید و فروش این قراردادها و قوانین ناظر بر آن‌ها کمی با هم متفاوت است. در این مقاله به بررسی تفاوت‌های قرارداد آتی و پیمان آتی خواهیم پرداخت.

پیمان آتی یا Forward چیست؟

پیمان آتی یا فوروارد قراردادی خصوصی و با قیمتی از پیش‌تعیین شده بین خریدار و فروشنده بوده و در تاریخی مشخص، یک دارایی از فروشنده به خریدار انتقال پیدا می‌کند. این قراردادها  بر خلاف قرارداد آتی، باید در تاریخ سررسید تسویه شوند.  هنگام تسویه پیمان آتی در تاریخ سررسید، دو تصمیم مختلف امکان‌پذیر است و افراد می‌توانند نسبت به «تحویل فیزیکی» یا «تسویه نقدی» موضوع قرارداد اقدام کنند. هدف از ورود به پیمان آتی، کاهش و پوشش ریسک ناشی از نوسانات قیمتی بوده و البته خارج از بورس‌ها و به‌صورت خصوصی انجام می‌شوند. این قراردادها قوانین مشخصی ندارند و از همین رو نیز کاملا انعطاف‌پذیر هستند. پیمان آتی می‌تواند فاقد تضمین و الزامات سخت‌گیرانه باشد. برای درک بهتر پیمان آتی، مثال زیر را درنظر بگیرید.

به طور مثال فردی قصد دارد ۳ ماه دیگر ۱۰۰ کیلو برنج به قیمت هر کیلو ۱۰۰ هزار تومان را از یک کشاورز خریداری کنند. خریدار و فروشنده (کشاورز) با یکدیگر به توافق می‌رسند که اندازه قرارداد آن‌ها ۱ کیلوگرم و قیمت تسویه هر کیلوگرم ۱۰۰ هزار تومان تعیین شود. ممکن است در طول مدت‌زمان قرارداد، قیمت برنج تغییر پیدا کند. اگر در روز تسویه قیمت برنج افزایش پیدا کند و به طور مثال از ۱۰۰ هزار تومان به ۱۱۰ هزار تومان افزایش پیدا کند، در این صورت فروشنده (کشاورز) باید ما به‌التفاوت قیمت را به خریدار پرداخت کند. در صورتی که در روز تسویه قیمت برنج از ۱۰۰ هزار تومان به ۹۰ هزار تومان کاهش پیدا کند، خریدار باید ما به‌التفاوت قیمت را به فروشنده پرداخت کند. 

توجه داشته باشید که در پیمان آتی، ما به‌التفاوت قیمت تعیین‌شده در قرارداد و قیمت بازار در روز سررسید تسویه خواهد شد و پس از انجام تسویه، مبادله کالا (دارایی) و پول صورت می‌گیرد. در مثال فوق، پس از تسویه وجوه ناشی از تغییرات قیمتی، پول به فروشنده اعطا شده و برنج به خریدار تحویل داده می‌شود.

مزایا و معایب فوروارد (پیمان آتی)

با توجه به اینکه پیمان‌های آتی به صورت مستقیم بین خریدار و فروشنده انجام می‌شود؛ بنابراین، این نوع قرارداد تحت نظارت سازمان و قوانین ساختاریافته انجام نشده و به اصطلاح قراردادها استاندارد نیست. با این وجود، مهم‌ترین مزیت پیمان آتی خرید و فروش دارایی در قیمت از پیش‌تعیین شده در آینده است. اما، موارد زیر را می‌توان جزء معایب پیمان آتی در نظر گرفت:

• ریسک نکول
• غیر استاندارد بودن قرارداد
• فاقد قوانین سازمان‌یافته
• عدم وجود وجه تضمین

حالا که با پیمان آتی آشنا شدید بهتر است با قرارداد آتی یا فیوچرز آشنا شوید.

قرارداد آتی (Futures) چیست؟

همان‌طور که در قسمت قبل اشاره کردیم، هدف از ایجاد قراردادهای آتی، رفع مشکلاتی بود که در پیمان آتی وجود داشت. یعنی در قراردادهای آتی نیز مانند پیمان آتی، کالایی مشخص در تاریخی مشخص در آینده با قیمتی از پیش‌تعیین‌شده معامله می‌شود؛ اما این‌بار این معامله در بورس انجام می‌شود، هر قرارداد مشخصات منحصر به فردی دارد و تمام جزئیات قرارداد توسط بورس تعیین می‌شود. این موضوع نشان می‌دهد قراردادهای آتی به‌اندازه پیمان آتی انعطاف‌پذیر نیستند؛ اگرچه وجود وجه تضمین در این قراردادها، ریسک اعتباری معامله و احتمال سر باز زدن یکی از طرفین از انجام تعهدات خود را به حداقل می‌رساند. در ادامه مکانیزم وجه تضمین و برخی از مهم‌ترین اصطلاحات قراردادهای آتی را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

• دارایی پایه (Underlying Asset) :

منظور از دارایی پایه، دارایی است که قرارداد آتی بر پایه آن دارایی تنظیم می‌شود. لازم به‌ذکر است می‌توانید در سایت بورس کالای ایران، لیست دارایی‌های پایه قراردادهای آتی فعال و البته غیرفعال را مشاهده کرده، جزئیات هر قرارداد را مورد بررسی قرار دهید.

• اندازه قرارداد آتی (lot):

اندازه قرارداد آتی به مقداری از دارایی پایه اشاره می‌کند که سرمایه‌گذاران می‌توانند صرفا مضرب‌های صحیحی از این مقدار را مورد معامله قرار دهند. در نظر داشته باشید این اندازه توسط بورس تعیین می‌شود. به‌عنوان مثال اندازه هر قرارداد آتی زعفران 100 گرم است.

• حداقل تغییر قیمت سفارشات (Tick Size):

حداقل تغییر قیمت سفارشات در قراردادهای آتی عددی است (به ریال، دلار و سایر واحدهای پولی) که توسط بورس تعیین می‌شود. فاصله قیمت سفارش‌هایی که روی تابلوی معاملات آتی قرار می‌گیرد باید حداقل به‌میزان این عدد باشد.

• وجه تضمین:

وجه تضمین به‌علت اطمینان طرفین از پایبندی به تعهدات در زمان سررسید قرارداد تعیین شده است. در واقع، برای اطمینان از پایبندی طرفین معامله به تعهدات خود، بورس پیش از عقد قرارداد از طرفین معامله می‌خواهد مبلغی را به عنوان وجه تضمین به حساب عملیاتی که در اختیار بورس است واریز کنند. این عمل ریسک اعتباری قراردادهای آتی را کاهش می‌دهد. لازم به‌ذکر است فرمول محاسبه وجه تضمین هر قرارداد آتی، در سایت بورس کالا وجود دارد و می‌توانید از قسمت مشخصات قراردادها، این فرمول را به‌دست آورید. همچنین در نظر داشته باشید، وجه تضمین هر قرارداد به‌صورت روزانه متناسب با قیمت پایانی قرارداد مورد نظر تغییر می‌کند.

• نکول (Default):

نکول به معنی عدم ایفای تعهدات توسط یکی از طرفین معامله است. در بازار آتی اگر در تاریخ سررسید یکی از طرفین قرارداد به تعهدات خود عمل نکند، نکول صورت گرفته است.

• اتاق پایاپای:

وجود اتاق پایاپای در قراردادهای آتی همان عاملی است که ریسک اعتباری یا ریسک نکول را حذف می‌کند. اتاق پایاپای می‌تواند یک واحد عملیاتی در بورس یا حتی شرکتی خارج از بورس باشد و به‌عنوان پشتوانه‌ای قابل اطمینان ریسک اعتباری معاملات آتی را کاهش دهد. این نهاد طرفین را ملزم می‌کند وجه تضمین قرارداد آتی را به حساب عملیاتی (حساب در اختیار بورس) واریز کنند.

• مهلت ارائه گواهی آمادگی تحویل:

مهلت ارائه گواهی آمادگی تحویل به دوره زمانی مشخصی در سررسید قرارداد آتی اشاره می‌کند که توسط بورس تعیین می‌شود و تمامی افراد متعهد در سررسید قرارداد آتی (کسانی که موقعیت تعهدی باز دارند) به‌منظور اعلام آمادگی برای شرکت در فرایند تحویل باید طی این مهلت فرم مربوطه را تکمیل و از طریق کارگزاری خود، به اتاق پایاپای ارائه کنند.

مقایسه پیمان آتی و قرارداد آتی

به‌زبان ساده می‌توان گفت پیمان آتی و قرارداد آتی هر دو با هدف پیش‌خرید و پیش‌فروش کالاهایی مشخص انجام می‌شود؛ اما میزان انعطاف‌پذیری و البته ریسک اعتباری این قراردادها با یکدیگر تفاوت دارند. به‌عنوان مثال در قرارداد آتی زعفران مشخصات دقیق دارایی پایه در ستون «استاندارد تحویل» در مشخصات قرارداد ذکر می‌شود. این در حالی است که  در پیمان آتی چنین مشخصاتی وجود ندارد؛ بنابراین می‌توان گفت پیمان آتی نسبت به قرارداد آتی حالتی انعطاف‌پذیرتر دارد، اما با توجه به اینکه خارج از بورس انجام می‌شود، ریسک بسیار بالاتری دارد.

این در حالی است که قرارداد آتی علی‌رغم عدم انعطاف‌پذیری، بسیار قابل اتکا است. از طرف دیگر با توجه به اینکه در پیمان آتی «وجه تضمین» وجود ندارد، ریسک اعتباری آن نسبت به قرارداد آتی بسیار بالاتر است. در واقع وجود وجه تضمین در قراردادهای آتی سبب می‌شود طرفین، در زمان سررسید قرارداد، به تعهدات خود پایبند باشند. همچنین، لازم به ذکر است که در قراردادهای آتی تسویه سود و زیان خریدار و فروشنده به صورت روزانه انجام می‌شود. بنابراین، سرمایه‌گذاران و معامله‌گران می‌توانند ضمن کسب سود، ریسک‌های موجود در دارایی‌ها را با استفاده از قراردادهای آتی پوشش داده و استراتژی‌های متنوعی اتخاذ کنند. در صورتی که در پیمان‌های آتی تسویه در روز سررسید انجام شده و ممکن است فروشنده یا خریدار با زیان مواجه شوند.

جمع‌بندی

به‌طور کلی می‌توان گفت عمده تفاوت‌های فوروارد و فیوچر (پیمان آتی و قرارداد آتی) نشات گرفته از بازاری است که در آن معامله می‌شوند. در واقع هر قراردادی که در بورس منعقد می‌شود (در هر کدام از بازارهای آن) مشخصات منحصر به خود را دارد و بسته به شرایط قرارداد یا معامله تمام تدابیر جهت متضرر نشدن طرفین یا پایبندی هر یک از طرفین به تعهدات خود اندیشیده شده است. به‌عنوان مثال حتی زمانی که شما در بازار فیزیکی بورس کالا نیز نسبت به خرید خودرو از بورس یا خرید سیمان از بورس اقدام می‌کنید نیز، مشخصات خودرو یا سیمان به‌طور کامل در اختیار شما قرار داده می‌شود. همچنین در قراردادهای اختیار معامله یا هر حالت دیگری، شما می‌توانید مشخصات کالای مورد نظر خود را یافته و تنها در صورتی که مورد پذیرش شما بود وارد آن معامله شوید.