نظریه بازی ها (Game Theory) چیست؟

یکی از مهم‌ترین نظریه‌ها در ریاضی و اقتصاد برای تحلیل رفتارهای بنگاه‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاران، سیاست‌مداران و… استفاده از نظریه بازی‌ها یا گیم تئوری است. این نظریه کاربرد وسیعی در علوم مختلفی مانند اقتصاد، سیاست، روان‌شناسی و زیست‌شناسی داشته و در این مقاله به بررسی تئوری بازی در اقتصاد و بازارهای مالی خواهیم پرداخت.

نظریه بازی یا Game Theory

نظریه بازی به بررسی چگونگی تعاملات استراتژیک بین تصمیم‌گیرندگان (بازیکنان) در وضعیت‌های مختلف می‌پردازد و نشان می‌دهد که تصمیمات یک فرد به تصمیمات دیگران بستگی دارد. در حقیقت، نظریه بازی ها کمک می‌کند تا رفتارهای رقبا را درک و پیش‌بینی کرده و به عبارتی تئوری گیم، علم استراتژی نیز نامیده می‌شود. فرایند تصمیم‌گیری بهینه بین بازیگران مستقل و رقیب در یک محیط استراتژیک، بخش مهمی از علم استراتژی است. تحلیل اقتصاد و بازارهای مالی بر اساس نظریه بازی می‌تواند به موفقیت شما در سرمایه گذاری در طلا و سایر بازارها کمک کند.

اصطلاحات کاربردی در نظریه بازی ها

در نظریه بازی ها چند رکن تاثیرگذار وجود دارد که به اجزای بازی معروف هستند:

• بازی

به موقعیت یا موقعیت‌های تصمیم‌گیری گفته می‌شود که شامل چندین بازیکن، قوانین، استراتژی‌ها و عواقب یا دستاوردهای احتمالی است. 

• بازیکن

در نظریه بازی به هر فرد یا نهادی که با شرکت در بازی به دنبال کسب منافع حداکثری خود است، بازیکن گفته می‌شود.

• استراتژی

به برنامه یا مجموعه‌ای از طرح‌ها که هر بازیکن برای تصمیم‌گیری در بازی استفاده می‌کند استراتژی گفته می‌شود. استراتژی‌ها می‌توانند ساده و پیچیده طراحی شوند.

• نتیجه

هر بازیکنی در پایان بازی به یک نتیجه خواهد رسید. این نتیجه می‌تواند موفقیت‌ یا شکست را در پی داشته باشد. در صورتی که نتیجه حاصل‌شده موفقیت‌آمیز باشد، امتیاز آن می‌تواند ملموس باشد.

• مجموعه اطلاعات

مجموعه‌ای از اطلاعات در دسترس در نقطه مشخصی از یک بازی قرار دارد و معمولا زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که بازی داری یک بخش ادامه‌دار باشد.

• تعادل

زمانی که هر دو بازیکن در بازی  تصمیمات خود را گرفته‌اند و به نتیجه می‌رسند، نقطه تعادل برقرار می‌شود. یکی از مهم‌ترین موضوعات در نظریه بازی‌ها تعادل نَش است که در ادامه به تشریح آن خواهیم پرداخت.

تعادل نش چیست؟

توازن نش یا Nash Equilibrium بیان می‌کند که هر بازیکن بهترین تصمیم ممکن برای استراتژی‌های انتخابی دیگر بازیکنان را انتخاب کرده و هیچ بازیکنی نمی‌تواند با تغییر یک‌طرفه تصمیم خود، نتیجه بهتری کسب کند. در حقیقت، این تعادل پایداری تصمیمات را نشان می‌دهد و توسط جان نش ریاضی‌دان برنده جایزه نوبل اقتصاد ارائه شده است. 

کاربرد تعادل نش در اقتصاد را می‌توان در مباحثی مانند بازارهای رقابتی، بازار کار، حراج‌ها، مصرف و تولید و… مشاهده کرد. مدل‌های برتراند و بازی معمای زندانی از جمله جذاب‌ترین مدل‌های توازن نش محسوب می‌شوند.

• مد‍ل برتراند

مدل برتراند یا Bertrand از جمله مدل‌ها در اقتصاد صنعتی بوده و به تحلیل رقابت بین شرکت‌ها در تعیین قیمت می‌پردازد. فرض کنید دو شرکت A و ‌B در یک بازار رقابتی محصولی مشابه را با قیمتی پایین تولید می‌کند و استراتژی هر دو شرکت جذب مشتری با قیمت پایین است. در این مدل، اگر یکی از شرکت‌ها قیمت کالا را بالاتر تعیین کند، تقاضا برای شرکتی که قیمت کالا یا محصول را با قیمت پایین‌تری عرضه می‌کند، بیشتر شده و تعادل نش زمانی به‌وقوع می‌پیوندد که هیچ‌یک از شرکت‌ها با تغییر قیمت، نتواند سود بیشتری کسب کند.

• مدل معمای زندانی

مدل معمای زندانی یا The Prisoner’s Dilemma دو زندانی را در نظر می‌گیرد که دو راه پیش‌روی خود دارند. یا باید همدیگر را لو دهند یا سکوت کنند. در چنین شرایطی، بهترین استراتژی برای هر زندانی تصمیم زندانی دیگر است. در این مدل تعادل نش زمانی حاصل می‌شود که هیچ زندانی با تغییر تصمیم خود، وضعیت بهتری به‌دست نیاورد. در حقیقت، مدل معمای زندانی از جمله بازی‌های غیر مجموع صفر است که در ادامه توضیح داده خواهد شد.

بازی غیر مجموع صفر چیست؟

بازی غیر مجموع صفر یا Non-Zero-Sum Game به بازی‌هایی گفته می‌شود که سود و زیان در آن‌ها صفر نبوده و احتمال اینکه بازیکنان در بازی هم‌زمان سود و زیان کنند، وجود دارد. در حقیقت، سود یا زیان یک بازیکن به نفع یا ضرر بازیکن دیگر نبوده و در بازی غیر مجموع صفر، تعامل در بین بازیکنان می‌تواند به سمتی پیش رود که برای همه نتایج رضایت‌بخش به دنبال داشته باشد.

بازی مجموع صفر چیست؟

بر خلاف بازی غیرمجموع صفر، در بازی جمع صفر یا Zero-Sum Game سود یک بازیکن برابر با زیان بازیکن دیگر بوده و به عبارتی جمع سود و ضرر در این بازی‌ها برابر صفر است. درک بازی مجموع صفر می‌تواند در تحلیل اقتصاد کلان خصوصا مواردی مانند ناسازگاری زمانی بسیار مفید باشد.

چند نمونه تحلیل وقایع اقتصادی با استفاده از نظریه بازی ها

همانطور که اشاره شد تحلیل اقتصاد با استفاده از نظریه بازی‌ها می‌تواند بسیار کاربردی باشد. بحران انرژی در دهه ۱۹۷۰ میلادی از جمله بحران‌های تاثیرگذار بر اقتصاد جهان است که به تحلیل جزئیات آن بر اساس تئوری بازی خواهیم پرداخت:

بحران نفتی سال ۱۹۷۳

یکی از تاثیرگذارترین ریسک‌های سیستماتیک و تاثیرگذار در اقتصاد جهانی، خصوصا در جهان غرب بر اثر جنگ میان اعراب و رژیم اسرائیل در سال ۱۹۷۳ روی داد. در جریان این جنگ، کشورهای غربی از قبیل آمریکا، انگلستان، هلند، پرتغال، آفریقای جنوبی و… سایر متحدان غربی از اسرائيل در برابر کشورهای مصر و سوریه حمایت کردند و اعضای عربی سازمان اوپک، تصمیم بر تحریم نفتی اسرائیل و کشورهای حامی آن گرفتند. در حقیقت، کاهش عرضه نفت توسط این کشورها و تحریم صادرات نفت به غرب باعث شد تا قیمت نفت خام از بشکه‌ای ۲۵ دلار در اوایل سال ۱۹۷۳ به بشکه‌ای ۶۷ دلار در اوایل سال ۱۹۷۴ برسد. با وجود اینکه تحریم‌های نفتی در بهار سال ۱۹۷۴ پایان یافت، اما آثار این تحریم باعث ایجاد تورم شدید و بحران تامین انرژی در کشورهای غربی خصوصا آمریکا و کشورهای اروپایی شد. رکود تورمی حاصل از شوک اول نفتی یا همان بحران سال ۱۹۷۳ باعث شد در بلندمدت بحران مالی بزرگی در اوایل دهه ۱۹۸۰ به‌وقوع بپیوندد.

برای تحلیل این بحران سیاسی-اقتصادی بر اساس نظریه بازی‌ها بهتر است تصمیم‌گیرندگان (بازیکنان)، استراتژی‌ها، برنده‌‌گان و شکست‌خوردگان را مشخص کرد:

تصمیم‌گیرندگان: کشورهای عربی عضو اوپک، رژیم اسرائیل و حامیان غربی

استراتژی: کشورهای عربی تصمیم گرفتند صادرات نفت به کشورهای غربی را متوقف و تولید نفت را کاهش دهند. 

برنده‌گان: به‌صورت کلی کشورهای تولیدکننده و صادرکننده نفت به دلیل افزایش شدید قیمت نفت خام، سود زیادی از تحریم نفت بردند. یکی از مهم‌ترین ذینفعان این تحریم در آن زمان ایران بود که به‌صورت مستقیم در تحریم نفتی شرکت نکرد و باعث افزایش چشمگیر درآمدهای نفتی ایران در دهه ۱۳۵۰ شمسی شد.

شکست‌خوردگان: به صورت کلی کشورهای غربی خصوصا، اروپایی در جریان بحران نفتی بیشترین آسیب اقتصادی را دیدند و تورم شدید در دهه ۱۹۷۰ میلادی به چالش بزرگی برای جوامع غربی تبدیل شد.

می‌توان بحران نفتی سال ۱۹۷۳ را تا حد زیادی جزء بازی جمع صفر در نظر گرفت. در نهایت در بهار سال ۱۹۷۴ صلح بین کشورهای درگیر برقرار شد، اما این بحران باعث شد تا کشورهای غربی برای تامین انرژی به دنبال راه حل جدیدی مانند استفاده از انرژی هسته‌ای بروند.

جمع بندی

نظریه بازی ها ابزاری قدرتمند در تحلیل استراتژی‌های سرمایه‌گذاران، اقتصاددانان و سیاست‌مداران بوده و با استفاده از این نظریه می‌توان راه‌حل‌های مناسب و تصمیم‌گیری‌های مطلوبی را در مواجه با رویدادهای مختلف اتخاذ کرد. به طور کلی، استفاده از نظریه بازی‌ها در آموزش تحلیل بنیادی نیز بسیار کاربردی است.