اقتصاد روایی چیست؟

 احتمالا روایت‌های پولدار شدن افراد را در کوتاه‌ترین زمان ممکن زیاد شنیده‌اید. نوسانات در بازارهای مالی و کالایی تحت تاثیر وقوع شوک در اقتصاد یکی از راه‌های یک شبه ره صد ساله رفتن است. اقتصاد روایی یا Narrative Economics یکی از جدیدترین شاخه‌های اقتصادی بوده که به باورهای اقتصادی رایج در جامعه می‌پردازد.

اقتصاد روایی چیست؟

اقتصاد روایی یا Narrative Economics یکی از شاخه‌های اقتصاد رفتاری محسوب می‌شود. اقتصاد روایی به باورهای اقتصادی رایج در جوامع می‌پردازد. به بیان بهتر، در اقتصاد روایی به باورها و عقاید عامیانه در رابطه با اقتصاد پرداخته شده و فرض می‌شود که داستان‌هایی که مردم در رابطه با اقتصاد باور می‌کنند و میان آن‌ها رواج پیدا می‌کند، می‌تواند بر روندهای اقتصادی تاثیرگذار باشد. 

این داستان‌ها می‌توانند در مورد رشد اقتصادی، رکود، بورس، تورم، فناوری، رمز ارزها و غیره باشند. به طور مثال در اقتصاد ایران مردم باور دارند که همواره طلا، مسکن، دلار و… بهترین سرمایه‌ گذاری در ایران است. 

برای درک بهتر اقتصاد روایی بهتر است ابتدا با اقتصاد رفتاری آشنا شوید.

اقتصاد رفتاری چیست؟

اقتصاد رفتاری یا Behavioral Economics به مطالعه ارتباط بین اقتصاد، روان‌شناسی و علوم شناختی می‌پردازد. اقتصاد رفتاری شاخه‌ای از علم اقتصاد است که با بهره‌گیری از مفاهیم روان‌شناسی و علوم شناختی، به مطالعه‌ی چگونگی تصمیم‌گیری افراد در زمینه‌های اقتصادی می‌پردازد. این رشته فرضیات اقتصاد نئوکلاسیک مبنی بر عقلانیت کامل و تصمیم‌گیری منطقی را به چالش می‌کشد و نشان می‌دهد که رفتار اقتصادی انسان‌ها اغلب تحت تأثیر سوگیری‌های شناختی، هیجانات، شهود، هنجارهای اجتماعی و محدودیت‌های اطلاعاتی قرار دارد.

سابقه اقتصاد رفتاری به دهه ۱۹۳۰ میلادی و ریشه‌های بحران بزرگ در سال ۱۹۲۹ باز می‌گردد. زمانی که جان مینارد کینز اقتصاددان بزرگ انگلیسی از اصطلاح خوی حیوانی یا Animal Spirits    استفاده کرد تا توضیح دهد که چگونه احساسات و غرایز انسان‌ها بر رفتار اقتصادی‌شان تاثیر می‌گذارد. احتمالا طمع‌ورزی و ترس رایج‌ترین احساسات و غرایزی هستند که بر تصمیمات اقتصادی افراد در یک جامعه تاثیر می‌گذارند.

اقتصاد رفتاری به شکل مدرن و امروزی حاصل ایده‌ها و پژو‌هش‌های دو اقتصاددانی چون دنیل کانمن، ریچارد تیلر و آموس تورسکی است. با این حال، دو اقتصاددان معاصر یعنی جورج آکرلوف و رابرت شیلر پژوهش‌های زیادی در حوزه اقتصاد رفتاری داشته‌اند. شیلر با پرداختن به نقش روان‌شناسی در اقتصاد به نوع جدیدی از اقتصاد یعنی، اقتصاد روایی رسید و می‌توان خالق این سبک از تحلیل اقتصادی را رابرت شیلر نامید. در تحلیل اقتصادی متداول، مشاهدات در کنار ریاضیات نقش مهمی در تحلیل اقتصاد دارد. در سوی مقابل، در اقتصاد رفتاری و به ویژه در اقتصاد روایی، روان‌شناسی، احساسات، خطاهای شناختی، عادت‌ها و سوگیری‌های ذهنی نقش مهمی دارند.

چند مثال تاریخی از اقتصاد روایی در جهان

در طول تاریخ داستان‌های زیادی درباره افرادی که قصد پولدار شدن در زمان کوتاهی را داشته‌اند روایت شده است. از دزدان دریایی که رهسپار اقیانوس‌ها برای یافتن گنج می‌شدند تا مهاجرت اروپایی‌ها به آمریکا و کانادا برای یافتن و استخراج طلا. 

• بحران مالی ۱۹۲۹

داستان ثروتمند شدن از قرن بیستم شکل دیگری پیدا کرد. یکی از بهترین و قدیمی‌ترین مثال‌ها در رابطه با اقتصاد روایی، رکود بزرگ سال ۱۹۲۹ است.
پس از پایان جنگ جهانی اول، اقتصاد جهانی دچار رکود شد و بسیاری از دولت‌های بزرگ جهان مانند آمریکا، انگلیس، آلمان و… درگیر پرداخت بدهی‌های هزینه‌های جنگ بودند. اوضاع در کشورها متفاوت بود. به طور مثال بر اساس پیمان ورسای، آلمان مسئول اصلی شروع‌کننده جنگ جهانی اول شناخته و محکوم به پرداخت غرامت مالی بسیاری سنگین به کشورهای آسیب‌دیده مثل فرانسه شد. کشورهای پیروز در جنگ یعنی آمریکا، بریتانیا و فرانسه هدف از عهدنامه ورسای را فروپاشی اقتصادی آلمان و در نتیجه تضعیف این کشور خصوصا در توان نظامی می‌دانستند. در حقیقت، کشورهای پیروز معتقد بودند با درگیر شدن آلمان در مشکلات اقتصادی و سیاسی، این کشور بار دیگر شروع‌کننده جنگی نخواهد بود. 

جان مینارد کینز اقتصاددان بزرگ انگلیسی نسبت به عواقب پیمان ورسای هشدار داد بود که این هشدار نادیده گرفته شد. تورم شدید در آلمان و کاهش ارزش پول ملی باعث ظهور ملی گرایی افراطی به رهبری آدولف هیتلر شد. کاهش شدید ارزش پول ملی در آلمان باعث شد تا مردم این کشور به بازار سهام پناه ببرند.

رشد بی‌سابقه بازار سهام در آلمان و آمریکا باعث ثروتمند شدن و شکل‌گیری طبقه جدیدی در جامعه شد. این موضوع باعث شد تا افرادی که تا به حال تجربه سرمایه گذاری در بورس نداشتند، بدون داشتن دانش تخصصی سرمایه‌های خود را تبدیل به سهام کنند. در حقیقت، به واسطه سودهای رویایی که افراد با خرید سهام به دست می‌آوردند، باوری در میان مردم شکل گرفت که با خرید سهام می‌توانند ثروتمند شوند. باور دیگری که بر افکار عمومی بسیار اثر گذاشت این موضوع بود که سهام همواره رو به رشد است و در هر قیمتی ارزنده است. نادیده گرفتن تحلیل بنیادی در بورس باعث شد تا رفتار گله‌ای در بازار سهام شکل بگیرد. در حقیقت، مجموعه‌ای از پدیده‌ها شامل ترس از دست دادن یا FOMO، طمع، شایعات و… بر تصمیمات اقتصادی جامعه تاثیر قابل توجهی داشت و در نتیجه شاهد وقوع بحران تقاضا در اقتصاد آمریکا و به تبع آن در جهان شدیم.

بحران بزرگ سال ۱۹۲۹ در آلمان نیز شدت زیادی داشت و وضعیت اقتصادی این کشور نیز دچار بحران بی‌سابقه‌ای شد. یکی از پیامدهای رکود بزرگ به قدرت رسیدن آدولف هیتلر در آلمان و آغاز جنگ جهانی دوم یک دهه پس از این بحران بود. 

• حباب دات کام

در اواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی، بازار سهام ایالات متحده شاهد رشد بی‌سابقه‌ای در ارزش شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات و اینترنت بود. بسیاری از شرکت‌هایی که تنها به‌واسطه‌ی داشتن دامنه اینترنتی com. شناخته می‌شدند، بدون آنکه مدل کسب‌وکار مشخص یا سودآوری قابل قبولی داشته باشند، با افزایش شدید قیمت سهام مواجه شدند.

یکی از نمونه‌های بارز این پدیده، شرکت Pets.com بود. این شرکت که در زمینه فروش آنلاین غذای حیوانات خانگی فعالیت می‌کرد، در سال ۲۰۰۰ وارد بازار بورس شد و در مدت کوتاهی، با جذب سرمایه‌گذاران متعدد، ارزش بازاری بالایی پیدا کرد. این در حالی بود که ساختار مالی شرکت بسیار ضعیف و فاقد سودآوری پایدار بود.

در کمتر از یک سال پس از عرضه اولیه، به دلیل آشکار شدن ضعف‌های بنیادین شرکت، از جمله هزینه‌های بالا و مدل اقتصادی غیرکارآمد، سهام آن سقوط کرد و نهایتاً شرکت ورشکسته شد. این مثال، نمادی از انتظارات غیرواقع‌بینانه سرمایه‌گذاران، خوش‌بینی افراطی نسبت به فناوری، و رفتار گله‌ای در بازار سرمایه است.

• بحران مالی ۲۰۰۸

 ورشکستگی بانک سرمایه‌گذاری (شرکت تامین سرمایه) برادران لمان یا Lehman Brothers؛ یکی از نمونه‌های اقتصاد روایی در جهان است.

در سال‌های پیش از بحران سال ۲۰۰۸، شرکت برادران لمان در بازار وام‌های رهنی درجه C سرمایه‌گذاری گسترده‌ای انجام داده بود. این وام‌ها به مشتریانی با اعتبار ضعیف داده می‌شدند، با این فرض که قیمت مسکن همواره افزایش خواهد یافت و ریسک بازپرداخت پایین است.

در سال ۲۰۰۷، با کاهش ناگهانی قیمت مسکن و افزایش نرخ نکول وام‌ها، ارزش دارایی‌های بانک‌ها شروع به سقوط کرد. شرکت برادران لمان به دلیل نگهداری حجم عظیمی از اوراق درجات پایین قادر به تامین نقدینگی مورد نیاز خود نشد و در سپتامبر ۲۰۰۸ رسماً اعلام ورشکستگی کرد.

ورشکستگی این بانک سرمایه‌گذاری بزرگ موجب بی‌اعتمادی شدید در بازارهای مالی جهانی شد، جریان وام‌دهی بین بانک‌ها متوقف گردید، و اثر دومینویی آن کل اقتصاد جهانی را وارد رکود کرد. این رویداد، آغازگر موجی از سقوط بازارها و نجات مالی بانک‌ها توسط دولت‌ها شد.

چند نمونه از اقتصاد روایی در ایران

اقتصاد ایران طی چند دهه اخیر همواره در محیط تورمی به سر برده و این شرایط موجب شده تا باورهایی در میان عامه مردم شکل بگیرد. به طور مثال بسیاری از ایرانی‌ها معتقدند قیمت مسکن همواره رو به رشد است. اما، برای بررسی دقیق‌تر بهتر است چند نمونه از رویدادهای مهم اقتصادی در کشور را طی چند دهه اخیر بررسی کنیم:

• سکته دلار

جنگ تحمیلی ایران با عراق یکی از رویدادهای مهم در تاریخ معاصر کشور محسوب می‌شود. قیمت طلا و ارز تحت تاثیر جنگ در مدت ۸ سال به اوج خود رسید و به همین دلیل بسیاری از مردم معتقد بودند طلا و دلار همواره صعودی هستند و بهترین سرمایه‌ گذاری در اقتصاد تورمی محسوب می‌شوند.

در تاریخ ۲۷ تیر ۱۳۶۷، هم‌زمان با اعلام رسمی پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد از سوی ایران و پایان جنگ ۸ ساله با عراق، بازار ارز و طلا در کشور دچار نوسانات شدیدی شد.​ 

در آن روز، قیمت دلار که پیش‌تر به حدود ۱۴۵ تا ۱۴۸ تومان رسیده بود، به‌سرعت کاهش یافت و به حدود ۷۵ تومان رسید. در روزهای بعد، این روند نزولی ادامه یافت و نرخ دلار به حدود ۵۰ تومان کاهش پیدا کرد. در نمودار زیر می‌توانید روند قیمت دلار در تاریخ مذکور را مشاهده کنید.

این کاهش ناگهانی قیمت‌ها، که ناشی از شوک روانی ناشی از پایان جنگ و امید به بهبود شرایط اقتصادی بود، بسیاری از سرمایه‌گذارانی را که دارایی‌های خود را به دلار و طلا تبدیل کرده بودند، غافلگیر کرد. برخی از این افراد به دلیل زیان‌های سنگین مالی دچار مشکلات جسمی و حتی مرگ ناشی از سکته قلبی شدند.

نتیجه‌گیری

اقتصاد روایی شاخه‌ای نوین از اقتصاد رفتاری است که نشان می‌دهد باورها، روایت‌ها و داستان‌هایی که در جامعه درباره پول، سرمایه‌گذاری و بازارها رواج پیدا می‌کنند، می‌توانند تأثیر عمیقی بر رفتار اقتصادی افراد و شاخص های کلان اقتصادی بگذارند. برخلاف تحلیل‌های سنتی مبتنی بر داده و منطق ریاضی، اقتصاد روایی بر نقش احساسات، هیجانات، طمع، ترس، و اثرات روان‌شناختی روایت‌های عمومی تأکید دارد.

مطالعات تاریخی مانند رکود بزرگ ۱۹۲۹، حباب دات‌کام و بحران مالی ۲۰۰۸ و نیز نمونه‌های داخلی مانند «سکته دلار» در سال ۱۳۶۷ نشان می‌دهند که داستان‌هایی مثل «قیمت مسکن همیشه بالا می‌رود» یا «دلار همیشه امن‌ترین سرمایه‌گذاری است» چگونه می‌توانند رفتار توده مردم و حتی بازارهای کلان را دگرگون کنند.

بنابراین، فهم اقتصاد تنها با ابزارهای عددی و ریاضی ممکن نیست؛ بلکه باید روایت‌هایی که مردم باور دارند و بر اساس آن تصمیم می‌گیرند نیز به‌دقت بررسی شود.