آشنایی با انواع نظام های ارزی

نرخ ارز یکی از مهم‌ترین مولفه‌های اقتصادی است و در اکثر کشورها معمولا بانک مرکزی سیاست‌های ارزی را تعیین می‌کند. در حقیقت، سیاست‌های ارزی در سطح کلان‌تری و در نظام ارزی طراحی و اجرا می‌شوند. در این مقاله به معرفی انواع نظام های ارزی در اقتصاد خواهیم پرداخت.

نظام ارزی چیست؟

نظام ارزی یا رژیم ارزی که در انگلیسی به Currency Regimes و Exchange Rate Regimes شناخته می‌شود، مجموعه‌ای از قوانین و سیاست‌های ارزی است که بانک مرکزی یک کشور برای مدیریت و تعیین نرخ ارز خود در برابر ارز کشورهای دیگر تدوین و استفاده می‌کند. در حقیقت، عواملی مانند میزان تجارت بین‌المللی و سرمایه‌گذاری خارجی نقش مهمی در تعیین نوع نظام ارزی دارد. همچنین، میزان تولید ناخالص داخلی یا GDP و سطح بدهی‌های دولتی نیز در نوسانات نرخ ارز و انتخاب مدیریت ارزی نقش غیر قابل انکاری دارد. بنابراین، دولت‌ها برای اهداف ارزی و مدیریت نرخ ارز از نظام‌های ارزی استفاده می‌کنند.

انواع نظام های ارزی

در اقتصاد نظام‌های ارزی متنوعی وجود دارد که رایج‌ترین نظام‌های ارزی در جهان عبارتند از:

نظام ارزی ثابت

رژیم ارزی ثابت یا Fixed Exchange Rate System که به دلاری‌شدن یا Dollarization هم مشهور است به نظام ارزی گفته می‌شود که در آن ارزش پول ملی یک کشور به یک ارز خارجی مشخص بستگی دارد. هدف این نظام ثبات نرخ ارز و جلوگیری از نوسانات شدید ارزی بوده و بانک مرکزی در راستای این اهداف به صورت فعال در بازار ارز دخالت می‌کند. در حقیقت، بانک مرکزی برای مدیریت بازار در عرضه و تقاضای ارزهای خارجی دخالت کرده و برای ثبات در بازار ارز نیازمند منابع ارزی بالا است. 

کاهش نوسانات نرخ ارز، امنیت سرمایه‌گذاری و کنترل نرخ تورم در سطح مطلوب از جمله مزایای نظام ارزی ثابت است. در طرف مقابل، نیاز به منابع ارزی بالا و احتمال سفته‌بازی در زمان‌های بحرانی، از جمله معایب نظام ارزی ثابت است. به طور مثال نظام ارزی کشور عربستان سعودی، نظام ارزی ثابت بوده و در ۴۰ سال گذشته نرخ برابری ریال عربستان به دلار آمریکا در سطح ۳ ریال تقریبا ثابت مانده است:

همان‌طور که مشاهده می‌کنید نرخ اسمی ارز در عربستان در ۴۰ سال گذشته نوسانات بسیار کمی را تجربه کرده و در سطح ۳ ریال در نوسان بوده است. یکی از دلایل ثبات نرخ ارز در عربستان به خاطر ذخایر بالای ارز و صادرات نفت است. اما، در این نوع نظام ارزی باید ریسک کاهش ذخایر ارزی را هم در نظر گرفت و در نمودار زیر می‌توانید ذخایر ارزی عربستان را در ۱۴ سال اخیر مشاهده کنید:

همانطور که مشاهده می‌کنید ذخایر ارزی کشور عربستان سعودی از سال ۲۰۱۴ تا به امروز افت قابل توجهی داشته است. اما، در نمودار بعدی خواهید دید که سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در عربستان در یک دهه گذشته رشد چشمگیری داشته است:

مشاهده می‌کنید که میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی عربستان در سال ۲۰۲۲ به نزدیکی ۱۸ میلیارد دلار رسیده است. لازم به ذکر است برای بررسی دقیق‌تر کارایی نظام ارزی ثابت در یک کشور، بهتر است نرخ تورم و نرخ بهره را در بلندمدت مورد ارزیابی قرار داد. 

نظام ارزی شناور 

نظام ارزی شناور یا Floating Exchange Rate System به رژیم ارزی گفته می‌شود که در آن نرخ ارز توسط ساز و کار عرضه و تقاضا در بازار ارز بین المللی تعیین شده و بانک‌ مرکزی مداخله مستقیمی در مدیریت نرخ ارز ندارد. در حقیقت، عواملی مانند نرخ بهره، نرخ تورم، وضعیت سیاسی و اقتصادی تاثیر زیادی در نوسانات نرخ ارز دارند. بسیاری از اقتصادهای پیشرفته در جهان مانند ایالات متحده آمریکا، سوئیس، انگلستان و استرالیا دارای نظام ارزی شناور هستند. انعطاف‌پذیری بالا با توجه به شرایط اقتصادی، کاهش نیاز به ذخایر ارزی بالا، مدیریت بهتر از جمله مهم‌ترین مزایای نظام ارزی شناور هستند. در طرف مقابل، در صورت بروز ریسک‌های سیاسی و اقتصادی کشورهای دارای نظام ارزی شناور در کوتاه‌مدت آسیب‌پذیرتر هستند. به طور مثال پس از بحران مالی سال ۲۰۰۸ یا همه‌گیری ویروس کرونا در سال ۲۰۲۰، اقتصاد کشورهای توسعه‌یافته در کوتاه‌مدت دچار چالش‌های اقتصادی مهمی مانند رشد تورم و رشد نرخ بیکاری شدند.

نظام ارزی میخکوب خزنده

نظام ارزی میخکوب خزنده یا Crawling Peg برای اولین بار در دهه ۸۰ میلادی توسط برخی از کشورهای آمریکای لاتین راه‌اندازی شد. در این رژیم ارزی، ارزش پول ملی به یک ارز خارجی یا مجموعه‌ای از ارزها متصل می‌شود. در نظام ارزی میخکوب، بانک مرکزی با هدف تعدیل نرخ تورم و ثبات نسبی قیمت ارز به صورت کاملا فعال در بازار ارز مداخله می‌کند. این رژیم ارزی زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که احتمال کاهش شدید منابع ارزی به دلیل ریسک‌های سیستماتیک مانند افزایش نرخ تورم یا بحران‌های اقتصادی و سیاسی وجود دارد. در حقیقت، سیاست‌گذاران اقتصادی نظام ارزی میخکوب معتقدند که این سیاست ارزی به تدریج باعث هماهنگی نرخ ارز با وضعیت اقتصادی یک کشور می‌شود. مهم‌ترین هدفی که در استفاده از نظام ارزی میخکوب دنبال می‌شود جلوگیری از اثر شوک‌های اقتصادی در نرخ ارز و تورم بوده و در صورت عدم مدیریت صحیح منابع ارزی می‌تواند اثرات مخربی مانند ابر تورم  و کاهش شدید ارزش پول ملی را در اقتصاد داشته باشد. 

همانطور که اشاره شد از نظام ارزی میخکوب در شرایط بحرانی استفاده می‌شود و کشورهایی مانند چین و برزیل در مقاطعی از این سیاست ارزی استفاده کردند. در ایران و پس از تحریم‌های اقتصادی در سال ۱۳۹۰ و ۱۳۹۷ از این سیاست ارزی به شکل فعال استفاده شده است. 

نظام ارزی هیئت ارزی 

نظام ارزی هیئت ارزی یا Currency Board یکی از خاص‌ترین نظام‌های ارزی در جهان است. در این رژیم ارزی ارزش پول ملی به صورت کامل به یک ارز خارجی قدرتمند مانند دلار آمریکا، یورو، فرانک سوئیس و… وابسته می‌شود. در حقیقت، در چنین نظام ارزی، پول ملی در گردش با میزان ذخایر ارزی موجود در بانک مرکزی ارتباط مستقیمی دارد. هدف از راه‌اندازی رژیم هیئت ارزی تضمین ثبات در نرخ ارز و افزایش قدرت پول ملی است. یکی از مزایای این نظام ارزی جذب سرمایه‌گذاری خارجی و امنیت اقتصادی بوده و ریسک سفته‌بازی در باراز ارز به دلیل ثبات نرخ ارز به حداقل می‌رسد.

با توجه به اینکه در نظام ارزی هیئت ارزی مدیریت نقدینگی در سطح جامعه به طور کامل به میزان ذخایر ارزی بستگی دارد. بنابراین، اجرای سیاست‌های پولی با محدودیت مواجه می‌شود و بانک مرکزی تنها به میزان افزایش ذخایر ارزی می‌تواند نسبت به چاپ پول اقدام کند. 

کشور هنگ‌کنگ یکی از نمونه‌های موفق در استفاده از سیاست هیئت ارزی است. پشتوانه دلار هنگ‌کنگ، دلار آمریکا بوده و در نمودار زیر می‌توان وضعیت دلار هنگ‌کنگ را در ۱۰ سال گذشته مشاهده کرد:

همانطور که مشاهده می‌کنید دلار هنگ‌کنگ در ۱۰ سال گذشته همواره در سطح ۷ دلار در نوسان بوده و دچار نوسانات شدیدی نشده است. لازم به ذکر است در این نظام ارزی باید ذخایر ارزی بانک مرکزی و میزان سرمایه‌گذاری خارجی را نیز مورد بررسی قرار داد:

در نمودار فوق می‌توانید میزان ذخایر ارزی کشور هنگ‌کنگ را مشاهده کنید. ذخایر ارزی هنگ‌کنگ از ۳۲۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ به ۴۱۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۴ رسیده و با رشد ۲۸ درصدی همراه بوده است. همچنین، نمودار زیر میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی یا FDI را در هنگ‌کنگ نشان می‌دهد:

همانطور که مشاهده می‌کنید از سال ۲۰۱۴ تا سال ۲۰۲۴ سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در هنگ‌کنگ با رشد ۴۲ درصدی همراه بوده است.

نظام ارزی شناور مدیریت شده

نظام ارزی شناور مدیریت‌شده یا Managed Float که به شناوری تحت کنترل یا Dirty Float نیز معروف است، مدلی تعدیل‌شده‌تر نسبت به نظام ارزی شناور مستقل است. در حقیقت، قیمت ارز در این نظام عمدتا توسط عرضه و تقاضا در بازار تعیین شده و بانک مرکزی تنها در مواقع بحرانی در بازار ارز مداخله می‌کند. در این نظام ارزی، عواملی مانند میزان صادرات، سرمایه‌‌گذاری خارجی، نرخ بهره و سایر عوامل کلان اقتصادی بسیار تاثیرگذار است. کشورهایی مانند هند و سنگاپور از این نظام ارزی در تعیین نرخ ارز استفاده می‌کنند.

نرخ ارز شناور بهتر است یا ثابت؟

انتخاب نظام ارزی تحت تاثیر عوامل تاثیرگذار بر اقتصاد کلان یک کشور بوده و طرفداران نظام ارزی شناور و ثابت نظرات متفاوتی با یکدیگر دارند. اما، هدف تمامی نظام‌های ارزی تثبیت قیمت ارز و ثبات اقتصادی است. 

طرفداران نظام شناور ارزی معتقدند با استفاده از این نظام می‌توان سیاست پولی مستقل را در راستای تحقق اهداف اقتصادی استفاده کرد. در سوی مقابل، طرفداران نظام ارزی ثابت بر این باورند که باید نرخ ارز را در سطوح هدفمند نگه دارند. در حقیقت، باید به این نکته توجه داشت که منابع و شرایط اقتصادی هر کشور تعیین می‌کند که اجرای کدام سیاست ارزی مناسب‌تر بوده و در یک کشور با توجه به شرایط اقتصادی و سیاسی، نظام ارزی می‌تواند تغییر پیدا کند. 

یکی از نکاتی که بهتر است در رابطه با تحلیل نظام‌های ارزی در نظر گرفت، نظریه سه گانه ناممکن یا Impossible Trinity است که بر اساس آن امکان ندارد که یک کشور بتواند در یک زمان سه سیاست جریان آزاد سرمایه، نرخ ارز ثابت و سیاست پولی مستقل را اجرا کنید. در تصویر زیر می‌توانید سه گانه‌ی ناممکن را مشاهده کنید:

بر اساس مثلث فوق، یک کشور باید یک ضلع از مثلث را انتخاب کند و یک هدف رسمی که در زاویه مقابل قرار دارد را از دست بدهد. بر این اساس سه کشور با سه نظام ارزی متفاوت را انتخاب کرده‌ایم و به تحلیل انتخاب هر سه کشور خواهیم پرداخت:

• انتخاب اول (آمریکا)

آمریکا با قبول جریان آزاد سرمایه، سیاست پولی مستقل و نظام شناور نرخ ارز امکان ندارد که سیاست نرخ ارز ثابت را استفاده کند. زیرا، اقتصاد آمریکا تحت قبول سه سیاست مذکور اهداف اقتصادی مانند رشد تولید ناخالص داخلی، کاهش نرخ بیکاری، افزایش درآمدها، جذب سرمایه‌ خارجی، افزایش صادرات، تثبیت نرخ تورم و… دنبال می‌کند. 

• انتخاب دوم (هنگ کنگ)

طی دو دهه اخیر کشور هنگ‌کنگ جریان آزاد سرمایه و نظام نرخ ارز ثابت و هیئت ارزی را استفاده کرده و در مقابل اجرای سیاست پولی مستقل را از دست داده است. در حقیقت، هنگ کنگ باید عرضه پول را به میزانی تعدیل کند تا نرخ ارز در سطح ثابتی قرار بگیرد. 

• انتخاب سوم (چین)

با توجه به نظام سیاسی چین یعنی نظام سیاسی کمونیستی، تا سال ۲۰۰۵ جریان آزاد سرمایه بین‌المللی در چین با محدودیت‌هایی مواجه بود. بنابراین، در چین از دو سیاست پولی مستقل و نرخ ارز ثابت یا میخ‌کوب استفاده می‌شد. در چنین شرایطی، با توجه به اینکه اقتصاد چین از نرخ بهره جهانی تبعیت نمی‌کرد، امکان تعیین نرخ ارز ثابت و اجرای سیاست پولی مستقل وجود داشت. اما، از سال ۲۰۰۵ کشور چین هم به سمت سیاست ارزی شناور حرکت کرد و در موارد معدودی در بازار ارز دخالت می‌کند.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که کشورها در شرایط مختلفی می‌توانند در ضلع دیگری از مثلث فوق قرار بگیرند و سیاست‌های ارزی را با توجه به شرایط اقتصادی تغییر دهند.