عملیات بازار باز یا OMO چیست؟
سیاست‌های پولی نقش بسیار مهمی در تغییرات شاخص‌های اقتصاد کلان و خصوصا بازار پول دارند. بانک‌های مرکزی محوری‌ترین نقش را در تنظیم و مدیریت سیاست پولی داشته و اثر این سیاست‌ها را به وضوح می‌توان در بازارهای مالی لمس کرد. عملیات بازار باز یکی از تعیین‌کننده‌ترین عوامل در اجرای سیاست‌های پولی بوده و در این مقاله به فرایند OMO می‌پردازیم.
عملیات بازار باز
یکی از مهم‌ترین اقدامات در مدیریت بازار پول، عملیات بازار باز یا Open Market Operations است که که در آن بانک مرکزی با هدف کنترل عرضه پول و نرخ بهره به خرید و فروش اوراق بهادار دولتی مانند اوراق اخزا، اقدام می‌کند. در حقیقت، عملیات بازار باز یا OMO بر عوامل کلان اقتصادی مانند نرخ بهره و تورم تاثیرگذار است. این فرایند با دو رویکرد انجام می‌شود:
تزریق نقدینگی
زمانی که بانک مرکزی اقدام به خرید اوراق بهادار از بانک‌ها و سایر موسسات مالی می‌کند، باعث عرضه پول و در نتیجه افزایش وجوه نقد بانک‌ها می‌شود. این اقدام موجب کاهش نرخ بهره شده و تقاضا برای تسهیلات بانکی افزایش یافته و در نتیجه سرمایه‌گذاری در سایر بازارها مانند بورس بیشتر می‌شود. عرضه پول توسط بانک مرکزی می‌تواند باعث رشد پایه پولی نیز شود.
جذب نقدینگی
وقتی که بانک مرکزی اقدام به فروش اوراق بهادار به بانک‌ها می‌کند، جذب نقدینگی صورت گرفته و این اقدام باعث کاهش عرضه پول و افزایش نرخ بهره می‌شود. در حقیقت، بانک مرکزی با فروش اوراق به بانک‌ها سطح نقدینگی در اقتصاد را کنترل می‌کند. جذب نقدینگی توسط بانک مرکزی منجر به کاهش وجوه نقد بانک‌ها شده و به تبع آن بانک‌ها تسهیلات کم‌تری در اختیار متقاضیان قرار می‌دهند. لازم به ذکر است جذب نقدینگی در OMO باعث کاهش فشارهای تورمی نیز می‌شود.
به صورت کلی، عملیات بازار باز بانک مرکزی جهت کنترل نرخ تورم و تسهیل اجرای سیاست های پولی انجام می‌شود. در واقع عملیات بازار باز جهت مدیریت نقدینگی در بازار بین بانکی انجام شده که در ادامه به تعریف و ساختار آن پرداخته خواهد شد.
بازار بین بانکی چیست؟
بازار بین بانکی محلی برای تامین نقدینگی مورد نیاز بانک‌ها در کوتاه‌مدت بوده و بانک‌های تجاری(غیر از بانک مرکزی) جهت مدیریت نقدینگی خود در بازار بین بانکی از یکدیگر وام می‌گیرند. در این بازار، مولفه‌هایی چون نرخ بهره بین بانکی، نرخ توافق بازخرید یا ریپو، نرخ اعتبارگیری قاعده‌مند و نرخ سپرده‌گذاری قاعده‌مند وجود دارد که به‌ترتیب به بررسی آن‌ها خواهیم پرداخت.
نرخ بهره بین بانکی چیست؟
نرخ بهره بین بانکی یا Interbank Rate نرخ سودی است که براساس آن بانک‌ها در بازار بین بانکی جهت وام‌دهی به یکدیگر استفاده می‌کنند. در تصویر زیر می‌توانید وضعیت بازار بین بانکی در ایران را مشاهده کنید:
همانطور که مشاهده می‌کنید نرخ بهره بین بانکی یا نرخ بازار بین بانکی از ابتدای سال ۱۴۰۳ به‌صورت هفتگی در بخش آمار و داده‌های بانک مرکزی منتشر می‌شود. تغییرات در نرخ بهره بین بانکی نشان‌دهنده انتظارات بازار از سیاست‌های پولی و تورم است. در حقیقت، هر چقدر نرخ بهره بین بانکی پایین‌تر باشد هزینه تامین مالی برای بانک‌ها کاهش یافته و اثر آن را می‌توان در بازار سرمایه مشاهده کرد. کاهش نرخ بهره بین بانکی منجر به افزایش عرضه پول شده و انتظارات تورمی افزایش می‌یابد. همچنین، کاهش نرخ بهره بین بانکی باعث می‌شود دست بانک‌های تجاری برای اعطای تسهیلات به مشتریان بیشتر باز شود.
در طرف مقابل، افزایش نرخ بهره بین بانکی منجر به کاهش عرضه پول، کاهش انتظارات تورمی و افزایش نرخ بهره می‌شود. لازم به ذکر است که تغییرات ناگهانی در نرخ بهره بین بانکی نشان‌دهنده مشکلات نقدینگی در نظام بانکی است. در تصویر زیر می‌توانید تغییر ناگهانی در نرخ بهره بین بانکی در اواخر سال ۱۴۰۱ مشاهده کنید:
همانطور که مشاهده می‌کنید نرخ بهره بین بانکی در تاریخ ۲۶ بهمن ۱۴۰۱ حدودا ۲۲/۵ درصد بوده و یک هفته به طور ناگهانی ۰/۴۷ درصد افزایش یافته به ۲۳ درصد رسیده است. در چنین شرایطی، باید سایر بازارهای مالی خصوصا بازار ارز را هم مورد بررسی قرار داد:
ملاحظه می‌کنید که در تاریخ مشابه افزایش ناگهانی نرخ بهره بین بانکی، قیمت دلار بیش از ۱۰ درصد رشد داشته است. همین امر نشان می‌دهد که در بازه زمانی مذکور بانک مرکزی جهت کنترل نرخ تورم اقدام، سیاست پولی انقباضی را تشدید کرده و اقدام به کاهش نقدینگی کرده است.
پیشنهاد مطالعه: <<آشنایی با نرخ بهره و نحوه محاسبه آن>>
ریپو یا قرارداد بازخرید چیست؟
قرارداد بازخرید یا ریپو (Repurchase Agreement) یک قرارداد مالی است که در آن فروشنده موافقت می‌کند تا اوراق بهاداری را به خریدار فروخته و متعهد می‌شود که این اوراق را در تاریخ و قیمت مشخصی (کمی بالاتر از قیمت فروش) در آینده مجددا خریداری کند. هدف از قراردادهای Repo تامین مالی کوتاه مدت بانک‌ها بوده و بانک‌ها می‌توانند با نرخ بهره مناسب، نقدینگی مورد نیاز خود را از طریق بانک مرکزی تامین کنند.
نرخ اعتبارگیری قاعده مند چیست؟
نرخ اعتبارگیری قاعده مند یا Standing Lending Facility Rate نرخ بهره‌ای است که بانک مرکزی بر اساس آن وام‌های اضطراری کوتاه‌مدت را به بانک‌های تجاری اعطا می‌کند. نرخ اعتبار گیری قاعده‌مند معمولا از نرخ بهره بین بانکی و نرخ ریپو بالاتر بوده و به عنوان سقفی برای نرخ بهره تعیین می‌شود. زمانی که بانک‌ها با کمبود نقدینگی مواجه می‌شوند، تسهیلات مورد نیاز را بر اساس نرخ قاعده‌مند از بانک مرکزی دریافت می‌کنند.
نرخ سپرده گذاری قاعده‌مند چیست؟
نرخ سپرده‌گذاری قاعده‌مند یا Standing Deposit Facility Rate که به اختصار SDF Rate نامیده می‌شود سودی است که بانک مرکزی به وجوه مازادی که بانک‌های تجاری در بانک مرکزی نگهداری می‌کنند، پرداخت کرده و بانک‌های تجاری این امکان را پیدا می‌کنند تا وجوه مازاد خود را در بانک مرکزی سپرده‌گذاری کنند. همانطور که نرخ اعتبارگیری قاعده‌مند به عنوان سقف نرخ بهره در بازار بین بانکی شناخته می‌شود، نرخ سپرده‌گذاری قاعده‌مند هم به عنوان کف نرخ بهره در این بازار عمل می‌کند.
جمع بندی
همانطور که مشاهده کردید اجرای سیاست‌های پولی، کنترل نرخ تورم و مدیریت نرخ بهره در فرایندی تحت عنوان عملیات بازار باز انجام می‌شود. تحلیل عملیات بازار باز نقش مهمی در چشم‌انداز وضعیت اقتصاد کلان داشته و تغییراتی که در مولفه‌های تاثیرگذار آن مانند نرخ بهره بین بانکی رخ می‌دهد، می‌تواند بر سایر بازارها مانند بورس، طلا، ارز و… تاثیرگذار باشد. گزارش عملیات بازار باز بانک مرکزی هر هفته از طریق بخش اخبار سایت بانک مرکزی به آدرس cbi.ir منتشر می‌شود.
