آشنایی با شاخص‌های توسعه اقتصادی

مفهوم رشد و توسعه اقتصادی برای تمام کشورهای جهان فاکتور مهمی تلقی شده و تاثیر بسزایی بر رفاه مردم آن کشور دارد. برای سنجش میزان توسعه اقتصادی هر کشور، شاخص‌های مهمی وجود دارد که با در نظر گرفتن معیارهای مختلف، میزان توسعه اقتصادی در آن کشور را اندازه می‌گیرد. در نگاه اول ممکن است رشد و توسعه اقتصادی، یکسان در نظر گرفته شوند؛ اما این دو موضوع، تعاریف گسترده و مجزایی دارند که در این مقاله به آن پرداخته‌ایم. 

مفهوم توسعه اقتصادی چیست؟

در تعریف اولیه این موضوع می‌توان این چنین عنوان کرد که توسعه اقتصادی در واقع فرآیندی است که در طی آن، زنجیره‌ای از تحولات و تغییرات بنیادی در ساختار اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی به‌منظور دستیابی به اهداف مهمی مثل بهبود شرایط اقتصادی و کیفیت زندگی افراد یک جامعه به‌وقوع می‌پیوندد. بر اساس این مفهوم، کشورهای جهان به کشورهای توسعه‌یافته، توسعه‌نیافته و در حال توسعه تقسیم‌بندی می‌شوند. فاکتورهای اساسی که در این سنجش و رتبه‌بندی مطرح می‌شوند شامل مواردی از جمله میزان امید به زندگی، سطح تحصیلات، وضعیت بهداشت و درمان، دسترسی به آب و… است. 

استفاده از استراتژی‌های جدید برای توسعه مشاغل نوآورانه به جهت حل معضل بیکاری افراد یا بهبود وضعیت راه‌ها به‌منظور افزایش کیفیت تردد افراد نمونه‌هایی برای معرفی مفهوم توسعه به‌شمار می‌روند. 

تفاوت رشد اقتصادی با توسعه اقتصادی چیست؟

دو مفهوم رشد و توسعه اقتصادی از یکدیگر مجزا بوده و معنای مشابهی ندارند. رشد اقتصادی یک کشور، عبارت است از افزایش تولید ملی واقعی سرانه آن که در طول یک بازه بلند‌مدت رخ داده است. اینگونه می‌توان گفت که نتیجه هر توسعه‌ای رشد است اما نتیجه هر رشدی توسعه نیست. 

فرآیند رشد اقتصادی در یک کشور عبارتست از افزایش تولید ملی یا درآمد ملی واقعی در یک دوره بلند مدت که تحت تاثیر دو عامل اصلی زیر اتفاق می‌افتد:

• افزایش عوامل تولید از لحاظ کمی؛ مثل نیروی کار، ماشین آلات، سرمایه و…
• تخصیص مناسب منابع و بهبود کیفیت عوامل تولید؛ مثل ارتقا سطح کیفی زندگی مردم جامعه

به طور کلی، تفاوت رشد و توسعه اقتصادی را می‌توان در موارد زیر عنوان کرد:

شاخص‌های توسعه اقتصادی

لازمه اندازه‌گیری میزان توسعه کشورها، استفاده از شاخص‌های اقتصادی مختلفی است که در ادامه به معرفی این شاخص‌ها پرداخته‌ایم. 

شاخص درآمد سرانه

برای محاسبه شاخص درآمد سرانه یا per capita income کافیست درآمد یک کشور (تولید ناخالص داخلی) را بر جمعیت آن کشور تقسیم کرد. این شاخص قابل‌ارزیابی در کشورهای مختلف، معمولا با سطح درآمد سرانه کشورهای توسعه‌یافته مقایسه خواهد شد. توجه داشته باشید که فاکتورهایی مثل سن، جنسیت و… در این شاخص در نظر گرفته نمی‌شوند. مهم‌ترین کاربرد درآمد سرانه، نشان دادن درجه توانگری یا فقر یک گروه از افراد است. 

شاخص برابری قدرت خرید (PPP)

همانطور که از نام این شاخص پیداست، از آن برای ارزیابی قدرت خرید مردم کشورهای مختلف استفاده می‌شود. طبیعی است که هر چقدر قدرت خرید بیشتر باشد، شرایط اقتصادی مردم وضعیت بهتری داشته و 

از رفاه بالاتری برخوردار هستند. این شاخص بر اساس یک نظریه اقتصادی است که بیان می‌کند قیمت کالا یا خدمات باید با گذشت زمان میان کشورها مختلف یکسان و برابر باشد.

شاخص درآمد پایدار

برای کامل کردن تعریف شاخص درآمد سرانه، شاخصی به نام شاخص درآمد پایدار در نظر گرفته شده که برای محاسبه آن لازم است هزینه‌های زیست محیطی که در اثر رشد و تولید اقتصادی ایجاد می‌گردد هم در حساب‌های ملی محاسبه شود. 

شاخص توسعه انسانی (HDI)

شاخص توسعه انسانی یا Human Development Index به بررسی سطح کیفیت زندگی مردم یک جامعه در رابطه ما مواردی مثل امید به زندگی، نرخ بیکاری، دسترسی به خدمات بهداشت و درمان و… می‌پردازد. شاخص توسعه انسانی از حدود 33 سال پیش برای کشورهای مختلف محاسبه شده و آمارهای مربوط به آن به صورت سالانه در ماه آوریل و توسط UNDP اعلام می‌شود. جهت آشنایی بیشتر با این شاخص می‌توانید به مقاله شاخص توسعه انسانی چیست؟ مراجعه کنید. 

موانع توسعه اقتصادی

دسته‌بندی کشورها بر اساس میزان توسعه اقتصادی مشخص می‌کند که برخی کشورها به دلیل وجود موانع مختلف در این زمینه، در دسته  کشورهای توسعه‌نیافته جای می‌گیرند. به صورت کلی، می‌توان موارد زیر را به ‌عنوان موانع اصلی توسعه اقتصادی در نظر گرفت:

نرخ ناچیز تمرکز سرمایه

سرمایه، عامل اصلی پیشرفت یک اقتصاد است و در صورتی که کشوری سرمایه کافی در اختیار نداشته باشد، نمی‌تواند اهداف اقتصادی خود را محقق کرده و باعث بهبود شرایط اقتصادی خود شود. در اکثر کشورهایی که با این موضوع دست و پنجه نرم می‌کنند مردم در فقر به سر می‌برند و علاوه بر نداشتن سواد کافی، تخصص کاربردی خاصی نیز ندارند. 

کمبود نیروی انسانی متخصص

اهمیت منابع انسانی به‌عنوان چرخ‌دنده‌های یک اقتصاد قابل چشم‌پوشی نیست و می‌تواند تاثیر زیادی بر موفقیت یک اقتصاد داشته باشد. اکثر کشورها توسعه نیافته نیروی انسانی متخصص کمی دارند یا نمی‌توانند بستری برای رشد این افراد فراهم کنند.

منابع انسانی توسعه نیافته

به همان اندازه که کمبود نیروی انسانی می‌تواند مانعی برای توسعه اقتصادی کشورها محسوب شود، منابع انسانی غیر متخصص نیز علاوه‌بر این‌که هزینه فعالیت اقتصادی را افزایش می‌دهند، نمی‌توانند سودآور بوده و توسعه اقتصادی را رقم بزنند.

نقش بورس در توسعه اقتصادی

کشورهای توسعه‌یافته با استفاده از ظرفیت‌های بازارهای مالی خود می‌توانند نقش مهمی در توسعه و رشد اهداف اقتصادی خود ایفا کنند. همین موضوع را می‌توان دلیلی برای افزایش توجه ایران به بازار سرمایه و جایگاه بورس در اقتصاد ایران دانست. 

مهم‌ترین تاثیر بورس در اقتصاد را می‌توان فراهم شدن امکان تخصیص کارآمد سرمایه و دارایی‌ها دانست. از طرف دیگر، بورس و سایر بازارهای مالی با ایجاد نقدینگی و تخصیص منابع به کسب‌و‌کارها رونق می‌دهند و از طریق کمک به کارآفرینان در عملیاتی کردن ایده‌های خود، چرخ اقتصاد را می‌چرخانند.

سخن پایانی

شرایط اقتصادی هر کشور معیار مهمی برای سنجش میزان رفاه مردم تلقی می‌شود و برای توسعه اقتصادی لازم است اهداف قابل سنجشی را تعریف کرد. به همین دلیل یکی از راه‌های اندازه‌گیری توسعه پیشرفت کشورها، توجه به شاخص‌های توسعه اقتصادی آن کشور است. شاخص‌هایی مانند شاخص توسعه منابع انسانی، شاخص برابری قدرت خرید و… در این زمینه اهمیت پیدا می‌کنند. در این مقاله علاوه‌بر بررسی این موارد، به تفاوت رشد و توسعه اقتصادی نیز پرداخته شد.