آشنایی با بورس کالا

خرید خودرو در بورس شاید برای نخستین بار توجه عده زیادی از افراد را به بورس کالا جلب کرد. گسترش ابزارها و کالای قابل عرضه در این بازار که یکی از مهم‌ترین اجزای سیستم اقتصادی کشور است، می‌تواند در کنار افزایش شفافیت در سایر حوزه‌ها، در جهت رشد اقتصادی کشور تا حد زیادی موثر باشد. در این مقاله جایگاه بورس کالا در اقتصاد ایران را مورد بررسی قرار داده‌ایم. در ادامه به معرفی بازارها، ابزارها و زیرمجموعه‌های آن پرداختیم تا به اهمیت موقعیت و اثرگذاری این بازار استراتژیک در صنایع و اقتصاد کشور پی ببرید.

آشنایی با ساختار بازار سرمایه و جایگاه بورس کالای ایران

همان‌طور که در مقالات «جایگاه بورس در اقتصاد» و «ارکان بازار سرمایه ایران» توضیح دادیم، اقتصاد کشور به‌طور کلی از دو بخش مالی و واقعی تشکیل شده است. ارکان بازار سرمایه به‌عنوان زیرمجموعه‌ای از بخش مالی اقتصاد، به شرحی است که در نمودار زیر می‌بینید.

بورس کالای ایران، در کنار بورس اوراق بهادار تهران، فرابورس و بورس انرژی یکی از بورس‌های فعال بازار سرمایه است که تحت نظارت سازمان بورس و اوراق بهادار فعالیت می‌کند.

بازارهای زیرمجموعه بورس کالا

بورس کالای ایران به‌صورت کلی سه بازار زیرمجموعه دارد که شامل بازار فیزیکی، بازار مشتقه و بازار مالی است و هر کدام از این بازارها نیز قراردادها و ابزار مختص خود را دارند. در نمودار زیر ساختار بازارها و ابزارهای مالی بورس کالای ایران قابل مشاهده است.

• بازار کالای فیزیکی

خرید خودرو در بورس مثالی ساده و بارز از فعالیت در بازار کالای فیزیکی بورس به‌شمار می‌رود. در واقع هر خریدی که مستلزم تحویل کالای فیزیکی باشد، در این بازار انجام می‌شود. خرید خودرو، محصولات پتروشیمی و خرید سیمان از بورس از رایج‌ترین معاملاتی است که در این بازار انجام می‌شود. 

• بازار فرعی

بازار فرعی بورس کالا برای معامله کالاهایی در نظر گرفته شده که به هر علتی امکان معامله آن‌ها در بازار فیزیکی فراهم نیست. لازم به ذکر است بازار فرعی خود به دو دسته اموال منقول و غیرمنقول تقسیم می‌شود. منظور از اموال غیرمنقول املاک هستند که امکان انتقال مکان فیزیکی آن‌ها وجود ندارند. در وبسایت بورس کالای ایران نیز دسته‌بندی بازار املاک و مستغلات به‌صورت جداگانه و پس از قسمت بازار فرعی آمده است.

• بازار املاک و مستغلات

در این زیرمجموعه از بورس کالای ایران، امکان معامله املاک فراهم شده است. برای خرید ملک از طریق بورس کافیست نسبت به دریافت کد معاملات بازار فیزیکی اقدام کنید و سپس با پیگیری اطلاعیه‌های عرضه از طریق سایت بورس کالا، در فرایند حراج واحدهای مسکونی یا تجاری که مشخصات آن‌ها در اطلاعیه منتشر می‌شود، شرکت کنید. لازم به ذکر است با مراجعه به سایت بورس کالا، از طریق منوی بازارها و با انتخاب بازار املاک و مستغلات می‌توانید به تمامی اطلاعات این بازار همچون خرید ملک در بورس دسترسی داشته باشید. 

• بازار مناقصه

مناقصه یکی از روش‌های حراج به‌شمار می‌رود که در آن تعداد زیادی فروشنده در مقابل تنها یک خریدار در بازار حضور دارند. در این حالت مشتری (تنها خریدار بازار) باید تقاضای خرید کالای مورد نظر خود را براساس اطلاعیه مناقصه و دستورالعمل‌های موجود در سایت بورس کالا در سامانه معاملات بورس ثبت کند و متقاضیان فروش (تعداد زیادی فروشنده) برای ارائه محصول با بهترین قیمت با یکدیگر رقابت کنند.

در این حالت متقاضی خرید کالا پس از دریافت کد بورسی از کارگزاری‌های دارای مجوز، به‌عنوان مناقصه‌گذار فرم خرید کالا را تکمیل کرده و آن را به کارگزار ارائه می‌دهد. پس از طی مراحل مربوطه و تایید بورس، اطلاعیه برگزاری مناقصه سه روز قبل از برگزاری، در وبسایت بورس کالای ایران منتشر می‌شود. سپس عرضه کننده یا همان مناقصه‌گر، برای انجام معامله در بازار فیزیکی پذیرش می‌شود و در صورت تایید مراجع مربوطه، می‌تواند سفارش فروش خود را ثبت کند.

در ادامه با استفاده از مکانیزم حراج بازار فیزیکی، مناقصه بین خریدار و فروشندگان برگزار شده و قرارداد نهایی بین خریدار و عرضه‌کننده یا عرضه‌کنندگان منعقد می‌شود. لازم به ذکر است در این شیوه، عرضه‌کنندگان و خریداران هر دو می‌توانند از بین نهادهای دولتی و غیردولتی باشند. 

• بازار مشتقه

قراردادهای آتی و اختیار معامله، دو زیرمجموعه بازار مشتقه به‌شمار می‌روند که در ادامه به معرفی هر کدام از این قراردادها می‌پردازیم:

• قرارداد آتی

قرارداد آتی (Futures) راهکاری است که در بورس‌های کالای جهان به‌کار گرفته می‌شود تا سرمایه‌گذاران از تاثیر نوسانات قیمتی و اتفاقات غیر قابل پیش‌بینی در امان بمانند. در این قرارداد طرفین متعهد می‌شوند مقدار مشخصی از یک کالا را با قیمت قطعی معامله کنند؛ اما کالا و پول در سررسید تعیین شده جابجا می‌شود. لازم به ذکر است اشخاص حقیقی و حقوقی می‌توانند در این بازار به هدف کاهش ریسک فعالیت‌های تجاری یا کسب سود از محل قراردادهای آتی اقدام به انعقاد این دست قراردادها کنند. دارایی‌های پایه که در بورس کالای ایران با قرارداد آتی مورد معامله قرار می‌گیرند شامل سکه طلای تمام بهار آزادی، زعفران، زیره سبز، پسته، نقره، صندوق طلا و مس کاتد هستند. برای آشنایی بیشتر با قراردادهای آتی می‌توانید مقاله «معاملات آتی چیست» را مطالعه کنید.

• قرارداد اختیار معامله

زمانی که یک سرمایه‌گذار اقدام به انعقاد قرارداد اختیار معامله (Option) می‌کند، بسته به اینکه نسبت به خریداری اختیار خرید اقدام کرده یا فروش، در تاریخ سررسید می‌تواند کالای مورد نظر را خریداری کرده یا به فروش برساند. در ادامه قراردادهای اختیار خرید و فروش را به‌طور خلاصه تعریف کرده‌ایم؛ با این‌حال فراموش نکنید برای آشنایی با این نوع از ابزار مشتقه می‌توانید مقاله «قرارداد اختیار معامله یا option چیست؟» را مطالعه کنید.

• اختیار خرید

دارنده اختیار خرید حق این را دارد که در تاریخ سررسید، کالای مورد نظر را با قیمتی که از قبل در قرارداد مورد توافق او و فروشنده قرار گرفته، خریداری کند؛ اما الزامی نسبت به خرید کالا ندارد؛ بنابراین انتظار می‌رود اگر قیمت کالا تا زمان سررسید قرارداد از قیمت تعیین شده در قرارداد بالاتر رفته بود، دارنده اختیار خرید از حق خود استفاده کرد و کالا را با قیمت پایین‌تر بخرد. در نظر داشته باشید در این حالت فروشنده موظف است کالا را بفروشد و نمی‌تواند به علت گران‌تر شدن آن از فروش سر باز زند. در صورتی هم که کالا تا زمان سررسید قرارداد ارزان‌تر شده بود، خریدار می‌تواند محصول مورد نظر را نخرد و قرارداد نیز با عبور از تاریخ سررسید منقضی می‌شود.

• اختیار فروش

قرارداد اختیار فروش برخلاف حالت قبل، به فروشنده این امکان را می‌دهد تا در تاریخ سررسید نسبت به فروش کالای مورد نظر خود در قیمت از پیش تعیین شده تصمیم‌گیری کند. در این حالت نیز انتظار می‌رود اگر تا تاریخ سررسید قیمت محصول مورد نظر نسبت به قیمت ذکر شده در قرارداد افزایش یافته باشد، دارنده اختیار فروش آن را نفروشد. (چرا که قیمت بازار بالاتر از قیمت قرارداد است و به نفع فروشنده است که محصول خود را در بازار بفروشد) از اختیار فروش به‌عنوان بیمه کالا یا دارایی در اختیار نیز می‌توان نام برد.

سکه و زعفران از جمله کالایی هستند که تحت قراردادهای اختیار معامله در بورس کالای ایران مورد معامله قرار می‌گیرند.

• بازار مالی

هدف اصلی ایجاد بازار مالی در بورس کالای ایران تامین مالی است که این تامین مالی می‌تواند برای تولیدکنندگان یا خریداران باشد. زیرمجموعه‌های بازار مالی بورس کالا به‌شرح زیر است:

• اوراق سلف استاندارد

این اوراق مبتنی بر عقد پایه سلف بوده و به هدف تامین مالی بخش تولیدی در کشور و به پشتوانه محصول تولیدی بنگاه‌های اقتصادی منتشر می‌شوند. سکه، میلگرد، محصولات پتروشیمی و محصولات متعدد دیگری تحت این نوع از قرارداد در بورس کالا مورد معامله قرار می‌گیرند. فهرست اوراق سلف منتشرشده و دارایی‌های پایه هر یک از این اوراق از طریق سایت بورس کالا قابل مشاهده است. 

طبق قرارداد سلف، خریدار کل مبلغ قرارداد را در زمان انجام معامله می‌پردازد و فروشنده متعهد می‌شود در زمانی مشخص که در قرارداد تعیین می‌شود، کالای مورد نظر را به خریدار تحویل دهد.

• اوراق خرید دِین کالایی

برخلاف اوراق سلف که هدف از انتشار آن‌ها تامین مالی تولیدکننده بود، اوراق خرید دین کالایی به هدف تامین مالی خریداران منتشر می‌شود. این اوراق مبتنی بر کالاهای معامله شده در بورس کالا بوده و دیون ایجاد شده نیز باید لزوما ناشی از معاملاتی باشند که در بورس کالا انجام شده‌اند.

• گواهی سپرده کالایی

گواهی سپرده کالایی نوعی از اوراق بهادار است که توسط شرکت سپرده‌گذاری مرکزی منتشر شده و گواهی می‌کند که دارنده اوراق مالک مقدار مشخصی از آن کالا است. برای آشنایی دقیق با این نوع از اوراق بهادار می‌توانید مقاله «گواهی سپرده کالایی چیست؟» را ببینید.

• صندوق سرمایه گذاری کالایی

صندوق کالایی یکی از ابزارهای نوین مالی است که در جهت کنترل نوسانات قیمتی کالاها و ایجاد سازوکار مناسب برای معامله کالاها در بورس ایجاد شده است. افراد با سرمایه‌گذاری در این صندوق‌ها به جای اینکه به‌طور مستقیم از طریق خرید کالاهایی مانند سکه طلا اقدام به سرمایه‌گذاری کنند، می‌توانند با امنیت و سهولت بیشتر با خرید واحدهای این صندوق‌ها از سود سرمایه‌گذاری در بازار همان کالاها بهره‌مند شوند.

برای سرمایه گذاری در صندوق کالایی کافیست پس از دریافت کد بورسی، از طریق سامانه معاملات آنلاین کارگزاری خود، درست مانند خرید سهام در بورس، نسبت به جستجوی نماد مورد نظر خود اقدام کرده و سفارش خریدتان را ثبت کنید. برای آشنایی دقیق‌تر با صندوق‌های کالایی می‌توانید به مقاله «صندوق کالایی چیست؟» مراجعه کنید.

جمع‌بندی

در این مقاله جایگاه بورس کالا در سیستم اقتصادی کشور را معرفی کردیم و بازارهای زیرمجموعه آن را مورد بررسی قرار دادیم. یکی از کالاهای عرضه شده در بخش فیزیکی این بازار که برای عموم مردم جذابیت دارد، خرید خودرو در بورس است که با فرایند عرضه آن با هدف حذف قرعه‌کشی و واسطه‌گری از این بازار، در بورس کالا راه‌اندازی شد. همچنین می‌توان به صندوق‌های کالایی نیز اشاره کرد که امکان معامله آن برای اشخاص حقیقی فراهم است. در نهایت فراموش نکنید که آخرین اطلاعات بازارها، ابزارها و کالاهای قابل معامله در هر کدام، به همراه جدیدترین اطلاعیه‌های عرضه، در سایت شرکت بورس کالای ایران در دسترس عموم قرار دارد.